Türkiye Cumhuriyeti’nin ve Türk Dil Kurumu‘nun kurucusu Mustafa Kemal Atatürk‘ün isteği doğrultusunda, yetmiş yedi yıl önce, 26 Eylül 1932’de Dolmabahçe Sarayı’nda toplanan Birinci Türk Dili Kurultayı’nın açılış günü olan 26 Eylül, ”Dil Bayramı” olarak kutlanıyor.
77. Dil Bayramı dolayısıyla TDK Başkanı Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın başkanlığındaki heyet, yarın saat 09.30’da Anıtkabir’i ziyaret etti. Saat 11.00’de ise Türk Dil Kurumu Konferans Salonu’nda tören düzenlendi. Törende, açılış konuşmalarından sonra TDK’nin www.tdk.gov.tr adresli ana sayfasında ”Tarama Sözlüğü”nün sanal ortamda açılışı yapıldı.
Açılışın ardından, 77. Dil Bayramı etkinlikleri çerçevesinde düzenlenen ”Uluslararası Türk Dili Araştırmalarında Yeni Arayışlar: Yurt Dışındaki Enstitü ve Bölüm Başkanları Çalıştayı”nın oturumlarına geçildi.
TDK’nin kuruluşu ve ilk kurultay
Atatürk’ün isteğiyle ”Türk Dili Tetkik Cemiyeti” adıyla 12 Temmuz 1932’de kurulan Türk Dil Kurumu, ”Birinci Türk Dil Kurultayı”nı aynı yıl 26 Eylül-6 Ekim arasında topladı.
Atatürk, 2 Temmuz 1932’de başlayan ve 11 Temmuzda sona eren ”Birinci Türk Tarih Kongresi”nin ertesi günü, Çankaya’da dilcilerin de katıldığı toplantı sonunda, ”Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti gibi bir de ona kardeş, bir dil cemiyeti kuralım. Adı Türk Dili Tetkik Cemiyeti olsun” dileğinde bulundu. Cemiyetin kuruluşu da aynı gün 12 Temmuz 1932’de gerçekleştirildi. Cemiyetin kurucuları, hepsi milletvekili ve dönemin tanınmış edebiyatçıları Samih Rifat (Başkan), Ruşen Eşref (Ünaydın), Celal Sahir (Erozan) ve Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) beyler oldu.
Amacı, ”Türk dilinin öz güzelliğini ve zenginliğini meydana çıkarmak, onu yeryüzü dilleri arasında değerine yaraşır yüksekliğe eriştirmek’‘ diye belirlenen Cemiyet, 26 Eylül-5 Ekim 1932’de Dolmabahçe Sarayı’nda Birinci Türk Dili Kurultayı’nı topladı.
Bu ilk kurultayın açılış töreni 27 Eylül 1932 tarihli ”Vakit” gazetesinde şöyle yer aldı:
”Saat 14… Herkes yerinde idi. Biraz sonra Türkün büyük mürşidi Gazi Hz, yanlarında Büyük Millet Meclisi Reisi Kazım Paşa, Maarif Vekili Reşit Galip Bey, Fethi Bey, Ordu müfettişlerinden Fahrettin, Ali Sait Paşalar, Kumandanlardan Şükrü Naili, Salih Paşalar olduğu halde salona dahil oldular. Bu esnada şehir bandosu, İstiklal Marşı’nı terennüm etmeye başladı.”
Dilcilerin yanı sıra yazarların, her meslekten aydınların, halk temsilcilerinin katıldığı Kurultayda çalışma kolları kuruldu. Ahmet Cevat (Emre) ”Sözlük-Terim Kolu” başkanlığına, Ragıp Hulusi (Özden) ”Derleme Kolu” başkanlığına, Hasan Ali (Yücel) ”Lenguistik-Filoloji Kolu” başkanlığına, İbrahim Naci (Dilmen) ”Yayın Kolu” başkanlığına getirildi.
Cemiyet, 1934’te yapılan kurultayda ”Türk Dili Araştırma Kurumu” adını aldı, 1936’daki kurultayda ise adı bugünkü ”Türk Dil Kurumu” (TDK) olarak değiştirildi. Atatürk, ölümünden kısa süre önce yazdığı vasiyetname ile mal varlığını Türk Dil Kurumu ile Türk Tarih Kurumuna (TTK) bıraktı. Bu iki kurumun bütçesi bugün de Atatürk’ün mirasından karşılanıyor.
TDK ve TTK, 1982 Anayasası ile oluşturulan ”Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu”na bağlandı.