Kilis hakkında kısaca genel bilgiler..
Yüzölçümü 1.521 km2 olan Kilis, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ nde, Hatay-Maraş oluğu ile Fırat ırmağı arasında uzanan Gaziantep Platosu’ nun güneybatı kısmında, Türkiye – Suriye sınırı boylarında 36 K enlemi ve 37 D boylamı değerleri arasındadır. Şehir bu konumuyla Akdeniz ve Güneydoğu bölgeleri arasındaki geçiş kuşağı üzerinde bulunur.
-Türkiye’nin İlleri Hakkında Genel Bilgiler Tam Liste-
Ortalama yüksekliğinin fazla olmadığı (680 metre) bölgenin değişik kısımları arasında büyük yükselti farkları bulunmamaktadır. Genel durumu bozan küçük istisnalar göz önüne alınmadığında bölge; kuzeybatı, kuzey ve kuzeydoğudan daha yüksek kısımlarla çevrili korunmuş bir güney yamaç özelliği gösterir.
1995 yılında il statüsüne kavuşan Kilis’ in sınır hattı, güneyden Türkiye – Suriye sınır, batı ve kuzey batıda Gaziantep-İslahiye, kuzey ve kuzeydoğudan Gaziantep merkez ve doğuda Gaziantep- Oğuzeli ilçeleriyle çevrilidir.
İklim
Kilis ilinin iklimi genel karakterleri itibariyle Akdeniz iklimi içerisinde kalır. Akdeniz iklim bölgesi, Akdeniz havzasının genel atmosfer dolaşımı içerisindeki yeri gereği yazın çoğunlukla tropikal; kışın ise kutupsal hava kütleleri gibi birbirinden farklı özellikler gösteren hava kütlelerinin tesirinde kalır. Yazın oldukça etkili olan ve tarihi devirlerden beri Eteziyen olarak tanınan hava hareketi; yörede etkili olmadan önce, Akdeniz üzerinden geçerken az da olsa nem kazanıp, Amanos dağlarını geçerken soğuduğundan bu devrede sıcak ve nisbi nemi düşük olan ilde, serin – nemli etkisiyle bilinir ve garbi olarak adlandırılır. Akdeniz iklimi (tropikal) ile karasal iklimin kesiştiği yerde bulunan Kilis ve yöresinde, söz konusu iklim kuşaklarının özellikleri egemendir.
Bu yapı; biri sıcak-kuru diğeri serin nemli olmak üzere farklı klimatolojik özellik içerir. Kilis yöresi, ikliminin asıl karakterlerini belirleyen dinamik koşullar üzerinde az çok değişikliğe yol açan coğrafi faktörler yönünden ise şöyle bir durum dikkati çeker. Kilis ili konumu gereği Akdeniz kıyı bölgesi ile Güneydoğu Anadolu bölgesi arasında yer alır. Kışın Akdeniz’den doğuya doğru hareket eden hava kütleleri, Amanos dağları engelini aşarak Hatay-Maraş grabeni üzerinde alçalırlar. Daha az etkili olmakla birlikte Kurt dağları üzerinde yerden yükselir ve gittikçe alçalarak Kilis ovasına ulaşırlar. Bu hareketler esnasında hava kütleleri geçtikleri yerlerin yükseltileri ve denizden uzaklıkları ile orantılı olarak nemlerini ve nispeten özelliklerini kaybederler. Kilis’te en sıcak ve en soğuk ay ortalaması arasındaki fark; Akdeniz kıyısındaki istasyonlarda 20 derecenin altında iken, Akdeniz’e yaklaşık kuş uçuşu 60 – 80 km uzaklıkta olan Kilis’te 32’6 derecedir. Kilis ilinin etkilendiği denizle arasında az bir meşale bulunmasına karşılık, nispeten yüksek dağ kütlelerinin ayırıcı etkisi nedeniyle deniz etkisinin, denize uzaklığıyla orantılı olarak hissedilmediği görülür (
Bitki Örtüsü
Kilis’te yaklaşık 7600 hektarlık saha ormanlarla kaplıdır. Zeytin ve bağcılık başlıca tarım ürünleridir. Ayrıca bitki örtüsünde kızılçam, kermez meşesi, palamut meşesi, pınar meşesi, tespih ağacı, ardıç, sakız ağacı, melengiç, antepfıstığı ve sumak yer alır.
Flora
Güneydoğu Anadolu Bölgesi ülkemizin en kurak ve yaz aylarında en sıcak bölgesidir. Bu yönüyle kısmen Doğu ve İç Anadolu’ya benzemektedir. Bununla beraber iklim, toprak ve vejetasyon yönünden, Anadolu’nun kurak, yarı kurak bölgelerinden önemli ölçüde farklıdır.
Ova yüzeylerinde sıcak iklim şartları altında oksidasyonun şiddetli olmasından ötürü topraklar kızıl renkli olup kurak bölge toprakları (aridisol) grubuna girer. Yağış yetersizliğinden dolayı topraktaki kireç miktarı yüksektir.
Bölgenin alçak kısımlarında kurakçıl ve zayıf otsu türler bulunur. Batıda KahramanmaraşGaziantep hattı, doğuda Siirt arasındaki yayın güneyi, vejetasyon sahasıdır. Bilhassa güneye doğru çölümsü step manzarası görülür.
Fauna
Kilis’in coğrafik yapısı ve geniş meraları göz önüne alındığında, ucuz maliyetli ve kaliteli hayvancılık için önemli potansiyele sahip olduğu görülmektedir. İldeki meraların büyük çoğunluğu düşük verimli olup, küçükbaş hayvancılık açısından daha uygundur (Alkan, 2010). zellikle koyun ve keçi yetiştiriciliği, ilde yapıla bilecek en ucuz maliyetli hayvancılıktır. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin Türkiye ekonomisinde özel bir önemi vardır.Toplam et üretiminin % 24,75’i,süt üretimini % 12,35’i, deri üretimini %63,18’i koyun ve keçiden sağlanır. İlde Küçük baş hayvan toplamda 141520 adettir. Koyun 71550 Keçi 69970 adettir.(Kaynak: 2012 DAKA Küçük Baş Hayvancılığı Raporu) İlin kendine has ırkı olan Kilis keçisi de süt verimi bakımından çok önemli bir ırktır. Kilis keçisinin özeliği. Sütçü bir ırktır. Süt keçiciliği yapan üreticiler tarafından büyük rağbet görmektedir. Diğer keçi ırklarına göre daha verimli süt veren bir ırktır.
Kilis’te, 2012 yılı kümes hayvancılığı istatistikleri sonuçlarına göre ilk sırada tavuk yer alıyor. 2012 yılında Kilis’te mevcut kümes hayvanı, 150 bin baş et tavuğu, 83 bin baş yumurta tavuğu, 3 bin 200 baş hindi, 860 baş kaz ve 310 baş ördek bulunurken, toplam kümes hayvanı sayısının 237 bin olduğu belirlendi.
Kilitse toplam 4.915 adet büyük baş hayvan bulunmaktadır. Bunlarında %80 süt üretimi için yetiştirilmektedir.
Ekonomik Yapı
KİLİS EKONOMİSİ
Kilis’in sanayisinin en belirgin özelliği tarımsal ve hayvansal kaynak potansiyeline yönelik olmasıdır. İlimizin tarımında önemli bir yer tutan zeytin, üzüm ve buğday ürünleri aynı zamanda imalat sanayinde; pekmez, alkol, zeytinyağı ve bulgur üretim tesislerinde girdi olarak kullanılmaktadır. Özellikle üzüm ve zeytin, Kilis’e katma değer kazandıran iki önemli ürün grubunu oluşturmaktadır. Üretim Miktarı (Yıllık) Üzüm Üretimi 75.000 Ton Zeytin Üretimi 46.000 Ton Antep Fıstığı Üretimi 2.000 Ton Biber (Salçalık) Üretimi 11.000 Ton Pul Biber Üretimi 1.000 Ton Suma Fabrikası 30.000 Ton (Yıllık İşlem Kapasitesi) İhracat – 2011: 31.000.000 USD İthalat – 2011: 42.000.000 USD Bin kişi başına düşen otomobil sayısı: 58 ( Türkiye ortalaması: 109 ) İşsizlik Oranı – 2010: % 10.1 ( Türkiye Ortalaması: 11.9 )
KİLİS ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ
Kilis Organize Sanayi Bölgesi 90 hektarlık alana kurulmuştur. En küçüğü 4.762 m², en büyüğü 42.818 m² alanlarda olmak üzere toplam 37 sanayi parseli mevcuttur. Parseller müteşebbislere 1996 yılından itibaren tahsis edilmeye başlanmıştır.
SANAYİ PARSELLERİ
Tahsisi yapılmış olan sanayi parsellerinde ki toplam yatırımcı firma sayısı 36 olup, Bu yatırımcılardan 26 tanesi faaldir. Faal durumda olan fabrikalarımızda istihdam edilen toplam işçi sayısı 781’dir. Bölgemiz geçmiş yıllara kıyasla istikrarlı olarak büyümeye ve gelişmeye devam etmektedir.
BÖLGEMİZDE FAALİYETTE OLAN FİRMALARIN SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI
Sektör Firma Sayısı Gıda Sanayi 9 Dokuma ve Giyim Sanayi (Tekstil) 8 Pilastik Sanayi 3 Dekorasyon Sanayi 2 Bahçe Mobilyaları 1 Diğer 3 Toplam Firma Sayısı 26 Kilis’te OSB alanı dışında da sanayi tesisleri bulunmaktadır. Bu tesislerde; pekmez, zeytinyağı, bulgur, döğme, biber, tahin-helva, suma (saf alkol), plastik ambalaj çantaları, sabun, yorgan, hazır yemek üretilmekte ayrıca 39 adet zeytinyağı fabrikası bulunmaktadır.
KİLİS OSB İLAVE (TEVSİİ) ALANI
Yer Seçim Komisyonu tarafından incelenen 300 hektarlık alanın ilk etapta 100 hektarı yatırım programına alınmış olup, 100 hektarlık alanın KİLİS OSB İlave alan olarak kesinlik kazanması için “Gözlemsel Jeolojik Etüt Raporu” hazırlamış, Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığına onaylanması için sunulmuştur. Ayrıca kamulaştırma çalışmaları devam etmektedir. Kamulaştırma işlemleri ile beraber 100 hektarlık alanın İmar planı çalışmalarına da başlanılmıştır.
KİLİS POLATELİ TEKSTİL OSB
Kilis İli Polateli İlçesi sınırları içerisinde, Gaziantep İli ile ortaklaşa OSB kurmak amacıyla Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’na başvuruda bulunulmuştur. Bölge Polateli İlçesi sınırları içerisinde bulunan Maliye Hazinesine ait arazi üzerinde kurulacaktır. Kilis İli sınırları içerisinde 35.000 dönüm ve Gaziantep İli sınırları içerisinde 11.000 dönüm olmak üzere toplam 46.000 dönüm üzerinde Polateli – Şahinbey Tekstil OSB kurulacaktır. Yeni oluşacak olan bu OSB alanı için talep toplanmış ve toplanmaya devam etmektedir. Şu ana kadar toplam 1.200 adet firmanın 230.000 dönüm talep alınmıştır. “Polateli Şahinbey Tekstil Organize Sanayi Bölgesi Sanayiciler Derneği” kurulmuştur.
Kilis İlçeleri
Elbeyli : İlçemiz Köy statüsünde iken 1995 Yılında Kilis’in İl olması ile İlçe ve Belediye statüsüne kavuşmuştur. İlçemizin nüfusu 2013 yılında yapılan ADNK Sistemine göre toplam nüfus 6.491 ’dır. ilçe Merkez nüfusu 2.020 ve Köy nüfusu 4.471 dir. İlçeye bağlı 23 köy ve ilçede 4 mahalle vardır. (Kaynak: T.C. BAŞBAKANLIK TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU ADRESE DAYALI NÜFUS KAYIT SİSTEMİ (ADNKS) VERİ TABANI İlçelere Göre Merkez ve İlçe / Köy Nüfus Toplamları ( 2013 ) Ulaşım Noktası Mesafe (km) Kilis Elbeyli 35 Km
Musabeyli : İlçemiz Köy statüsünde iken 1995 Yılında Kilis’in İl olması ile İlçe ve Belediye statüsüne kavuşmuştur. İlçemizin nüfusu 2013 yılında yapılan ADNK Sistemine göre toplam nüfus 13.775 ’dır. ilçe Merkez nüfusu 1.102 ve Köy nüfusu1 2.673 dir. İlçeye bağlı 46 köy ve ilçede 3 mahalle vardır. (Kaynak: T.C. BAŞBAKANLIK TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU ADRESE DAYALI NÜFUS KAYIT SİSTEMİ (ADNKS) VERİ TABANI İlçelere Göre Merkez ve İlçe / Köy Nüfus Toplamları ( 2013 ) Ulaşım Noktası Mesafe (km) Kilis Musabeyli 33 Km
Polateli : İlçemiz Köy statüsünde iken 1995 Yılında Kilis’in İl olması ile İlçe ve Belediye statüsüne kavuşmuştur. İlçemizin nüfusu 2013 yılında yapılan ADNK Sistemine göre toplam nüfus 5.431 ’dır. ilçe Merkez nüfusu 1.096 ve Köy nüfusu 4.335 dir. İlçeye bağlı 16 köy ve ilçede 5 mahalle vardır. (Kaynak: T.C. BAŞBAKANLIK TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU ADRESE DAYALI NÜFUS KAYIT SİSTEMİ (ADNKS) VERİ TABANI İlçelere Göre Merkez ve İlçe / Köy Nüfus Toplamları ( 2013 ) Ulaşım Noktası Mesafe (km) Kilis Polateli 20 Km
Kilis Ulaşımı
Karayolu : İlimize Karayolu ve havayolu ile Ulaşılabilir. Gaziantep’e 50 Km Hatay iline ise 123 km uzaklıktadır. En yakın Havaalanı Gaziantep’tedir. Havaalanının İlimize uzaklığı 40 km’dir. Ulaşım Noktası Mesafe (km) Kilis Gaziantep 63 Kilis Kahramanmaraş 139 Kilis Osmaniye 157 Kilis Adana 242 Kilis Hatay 147 Kilis Musabeyli 33 Kilis Elbeyli 35 Kilis Polateli 20 Kilis Yavuzlu 15 Kilis İslahiye 70 (Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü) Ulaşım Karayolu Otogar Tel: 0 (348) 813 21 12 Otobüs Firmaları Çayırağası VIP Mersin, İstanbul, Ankara, Bursa, İzmir, Antalya, Adana, Gaziantep, İzmit, Balıkesir, Uşak, Konya, Eskişehir ve Kütahya Tel: 444 00 27 Metro İstanbul,İzmir, Bursa, Balıkesir Tel: 444 34 55 Sev-Tur İslahiye, Osmaniye, Adana, İskenderun, Kırıkhan, Hatay Tel: 0348-814 20 93 Özgür-Tur Gaziantep Tel: 0348-813 21 12 Havayolu En yakın Havaalanı Gaziantep’tedir. Kilis’e uzaklığı 40 kilometredir. Arota Seyahat Acentası Tel: 0348-813 81 09
Kilis Yeryüzü Şekilleri ve Bilgileri
Kilis Ovası : [Ova] , Kilis ovası Afrin vadisi doğusunda ve Yavuzlu köyü çevresindeki düzlükler ile Balık ve Sinnep suları arasındaki dar alanlı düzlükler dışında sahanın tamamını işgal etmektedirler.
Kilis Ovası
Kilis tarihçesi
Kilis doğası ve yerleşmeye elverişli coğrafyası nedeniyle tarihsel süreç içerisinde pek çok kavme (Babil, Hitit, Huri-Mitanni, Arami, Asur, Pers, Makedonya, Roma Bizans, Selçuklu, Memluk/ Kölemen, Osmanlı) ev sahipliği yapmış.
Kent merkezinin 5 km kadar güneydoğusundaki Oylum Höyük’te sürdürülen arkeolojik kazı çalışması sonuçlarına göre, yörenin tarihi Geç Kalkolitik Çağa (M.: 3500-3000) kadar dayanmaktadır.
Ele geçen Hitit kaynaklarına göre M.:1460’lı yıllarda Halep Krallığı’na bağlı olan yöre, sonraki yıllarda da Makedonya kralı Büyük İskender’in (M.:336-323) doğuya yayılma politikaları çerçevesinde, bu uygarlıkların sınırları içerisinde kalmış.
Büyük İskender’in ölümünden sonra (M.:323) yaklaşık 227 yıl Selevkosların / Selefkiler (M.:281-64) egemenliği altında kalan Kilis ve yöresi M.:64 yılında Roma İmparatorluğu’na bağlandı ve adı Ciliza sive Urmagiganti oldu.
Roma İmparatorluğu’nun 395 yılında ikiye ayrılması sonucu Doğu Roma dolayısıyla Bizans toprakları içinde kaldı ve Halep’le birlikte Bizans İmparatorluğu’nun Suriye Theması’na bağlandı.
Halife Hz. Ömer zamanında 636 yılında Ebu Ubeyde Bin Cerrah(Ebu Ubeydet-ibn-il Cerrah) tarafından İslam topraklarına katılarak, sınır bölgesi kentlerinden biri oldu.
V. Yüzyıldan sonra eski önemini yitiren Kilis ve yöresi, XI. Yüzyıla kadar Hıristiyan Bizansla Müslüman Araplar arasında sürekli el değiştirdi.
Bu süreçte Müslümanlığı kabul eden kimi Türk kavim ve boyları (özellikle Horasan, Türkistan kökenli Oğuzlar), Abbasilerin denetimine girerek;“Sügur(sınırlar,düşman ağzı olan yerler)” , “Avasım (sınır kentleri)” ya da “Uç Bölgesi” adı verilen yörelerde, bölgelerde iskan edildiler.
“Şam Ucu” adıyla bilinen Kilis ve yöresine(A’zaz/Azez, Kuros, Anazarba, Ravanda) de savaşçı, dizdar (kale, sınır bekçisi), der-bend ağası (sınır, karakol bekçisi), murabıt (ibadetine düşkün kişi, şeyh, derviş), zahid (dindar,sofu) gibi nitelikleri taşıyan Türk boyları yerleştirildi.
985 yılında tekrar Bizans egemenliğine giren bölge, XI. Yüzyılda Haçlı Ordularınca istila edildi ve Urfa Haçlı Kontluğuna bağlandı.
1124 yılında Artuklu (1101-1231) ve Eyyübi (1171-1348)egemenliklerinden sonra bölgeyi eline geçiren Kölemenler (Memluk Devleti,1250-1516); Anazarba, Azez, Kilis ve Ravanda kalelerini onardı; bugünkü Kilis kent merkezinin bulunduğu yeri, alışveriş / ticaret merkezi yaptı. 266 yıl süren bu egemenliğe Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim, 24. Ağustos 1516 yılında Mercidabık’ ta (bugünkü Yavuzlu yöresi) Memluk ordusunu yenerek, son verdi ve bölgeyi Osmanlı topraklarına kattı. (Kaynakça : Evliya Çelebi Seyhatnamesi.C9* İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi i.Hamit Danişment Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi İ. Hakkı KONYALI)
Mercidabık Savaşı (24 Ağustos 1516)
İmratorluğun doğu, güneydoğu ve güneyindeki gelişmeleri kaygı ile izleyen padişah I.SELİM (Yavuz Sultan SELİM, 1512-1520) önce doğuda yöneldi, sonrada 05..Haziran 1516’da güneydoğu seferine çıktı.
Bölgede egemen olan Kansun-ül Gavri komutasındaki Memluk Devleti (Kölemenler) ordusunu 24.Ağustos.1516 yılında Kilis kırsalındaki Dabık Köyü düzlüğünde yenip, yöreyi Osmanlı topraklarına kattı.
1831-1839 arasında da Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın egemenliği altında kalan Kilis, 1854 yılında “kaza”, 1863’de de “belediye” oldu (Kaynakça : İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi i.Hamit Danişment Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi İ.Hakkı KONYALI)
Ulusal Bağımsızlık Savaşı Yıllarında Kilis
Kilis, 30.Ekim.1918 tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi koşullarına göre 06.Aralık.1918 tarihine kadar İngiliz, bu tarihten yaklaşık bir yıl sonra da; iki devletin anlaşması sonucu 29.Ekim.1919’da Fransız askerlerince işgal edildi.
İşgale karşı “Cemiyet-i İslamiye” adlı direniş örgütü ile başlayan kurtuluş savaşımı daha sonra Şahin Bey’in önderliğinde kurulan “Kuvayı Milliye” örgütü ile devam etti ve 03.03.1920 tarihinde de Kilis Havalisi Kuvayı Milliye komutanlığına Polat Bey getierildi.
Ayıntap-Kilis hattındaki çatışmalarda 25.03.1920 tarihinde Sakıp Bey, 29.03.1920’de de Şahin Bey şehit olmasına karşın, silahlı savaşım sürdü.
Çatışmaların yoğunlaşarak sürdüğü günlerde taraflar, önce 11.Nisan.1920 tarihinde “yirmi günlük ateşkes anlaşması” sonra da, 20.Ekim.1921 tarihinde “Ankara İtilafnamesi’ni” imzaladı. Fransız işgal güçleri de 07.12.1921 gününden itibaren Kilis’i terk etmeye başladı ve 23.Aralık.1921 tarihinde yöre bütünüyle bu işgalden kurtuldu.
Haziran.1995 tarihine kadar Gaziantep İli’ne bağlı olan Kilis, 03.06.1995 tarih ve 550 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile 06.06.1995 tarihinden itibaren ülkemizin 79.İl’i oldu. (Kaynakça : İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi i.Hamit Danişment Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi İ.Hakkı KONYALI)
TARİHSEL BELGE VE METİNLERLE ‘KİLİS’
Çivi yazısı ile yazılmış bir Asur betiğinde “Ki-li-zi” yerleşiminden söz edilmekte, buranın da bugünkü “Kilis” olduğu görüşü oldukça yaygındır.
Martin HARTMAN eski Kilis yerleşiminin bugünkü Kilis kent merkezinin güneydoğusunda “Tarzimehan” yöresi olduğunu belirtir.
Richard KİEPERT de esli Kilis’i, bugünkü yerleşimin 3 kilometre güneybatısındaki “İlizi Bahçesi (İllizi Baghtshesi) olarak gösterir.
Roma İmparatorluğu kaynaklarında “Ciliza sive Urmagiganti” sözüyle geçen yöre, YAKUT’un Mu’cemü’l-büldun ve Halil bin Şahin EZ-ZAHİRİ’nin Zübdetü Keşfi’l-Memalik adlı yapıtında Azaz’a bağlı bir köy olarak belirtilmiştir. 1519 tarihli Osmanlı Devleti Tahrir Defteri’nde de kentin adı “Killiz” biçiminde yazılmıştır.
Prof.Dr.Bilge UMAR “Türkiye’deki Tarihsel Adlar” adlı yapıtında “Kilis” hakkında yaptığı araştırmayı “ …ilk kez Arap tarihçi Kudama Bin Cafer’in 928 dolaylarında kaleme aldığı yapıtında, Arap Devlet’nin Doğu Roma İmparatorluğu sınırında bir kalesi olarak, ‘El Kilis’ diye anılıyor(Honigman, s.40).Kentin 985 yılında İmparator Bardas Phokas eliyle alınmasının sözünü eden diğer bir Arap tarihçi, Yahya bin Said el Antak’i, Kilis adını ‘Killia’ diye vermiştir (Honigman, s.103.3). Bu adın kökenini, öz biçimini, anlamını saptayamadım.” sözleriyle açıklar.
Kilis’i uzun uzun anlatan Evliya ÇELEBİ Seyahatnamesi’nde kentin harap durumundaki kalesinden; sekiz kapılı (bu kapıların adları: Büyük Tedribe, Küçük Tedribe ,Ayn Tedribesi, Akharan Tedribesi, Alçak Tedribe, Çulha Tedribesi ,Yusuf Çelebi Tedribesi) surlarından ve 30 camisinden söz ederek; burada beş mahalle bulunduğunu 4660 insan yaşadığını anlatır.
“Kilis Şehri, Halep eyaletinde sancaktır. Fakat Valide Sultan hassıdır. Yetmiş yük akçe ile iltizam olunur. Üç yüz payesi ile sadaka olunur şerif bir kazadır.Sancak Bey’ine adalet üzere seksen bin kuruş hasıl olur. Kadısına yedi bin kuruş hasıl olur. Kalesi virandır. Ama Celali ve Cum Kürtleri korkusundan şehrin dört tarafı kale gibi kerpiç duvarla çevrilmiştir.”(Kaynakça Evliya ÇELEBİ, Seyahatname)
Vitali CUİNET XIX.Yüzyılın sonlarında Kilis’in sanayi, ticaret ve kültür kenti olduğunu vurgulayarak; kentte 15.000 Türk olmak üzere 20.000 kişi yaşadığını, 47 cami, 12 mescit, 24 medrese, 3 kilise, beş hamam, 740 dükkan, 7 han, 11 fırın, 120 kumaş işliği, 15 kıraathane(kahvehane), 1 eczane ve 4100 hane bulunduğunu anlatır.