Hazırlayan: Psikolog Nilüfer Şişman
Bilgide ana etken olarak akıl yürütme ve düşünce üzerinde duran görüşe ‘Akılcılık’ denir. Filozofların bilginin kaynağının ne olduğu konusunda ortaya koydukları farklı görüşlerden biridir.
Acaba zihin, deney ortaya çıkmadan önce, herhangi bir biçimde bazı yetilerle donatılmış mıdır?
Bilginin kaynağının akıl olduğunu veya gerçek bilginin ancak akılla elde edilebileceğini öne süren akılcıların bu soruya olumlu yanıt verecekleri açıktır.
Akılcı Gerekçeler
• En eski zamanlardan bu yana duyularımızın bizi aldatıyor olmasını bilmemiz, bu konuda bizi daha güvenilir bir bilgi kaynağı arayışına götürür ki bu akıldır.
• Duyularımız bize ancak bireysel varlıklar ve olayların bilgisini verirler. Üstelik bu bireysel varlıklar da sürekli bir değişme halindedirler. Gerçek bilgi ise her zaman ve her yerde geçerli olanın bilgisidir. Duyularımız bize hiçbir zaman “bütün taşlar düşer” türünden bir bilgi vermez.
• Matematiğin önermeleri bize kesin ve değişmez bilgiyi verirler. Matematik, tamamen akla dayalı bir bilimdir.
Akılcılar hiç kuşkusuz, duyularımızın bazı bilgiler verdiğinin farkındadırlar. Akılcıların çoğu ayrıca, deneyin bilginin hareket noktası olduğunu da kabul eder. Onlara göre duyusal algılar, zihne harekete geçmesi için ilk kıvılcımı çakmaktan ileriye gitmezler. Bilgi, duyumdan ilk uyarımını alır.
Akılcılığın çeşitli derece ve türleri olmakla beraber hemen hemen bütün akılcılarda ortak olan görüşler şunlardır:
• Duyularımıza bir bilgi kaynağı olarak güvenemeyiz.
• Duyularımız bize genel- geçer olanın bilgisini vermez.
• Zihin, doğuştan getirdiği bilgilere sahiptir.
• Bilgi, sağlam ve sarsılmaz bir temele dayanmalıdır. Bu yüzden de matematikteki gibi kesin, sağlam ve inandırıcı olmalıdır.
• Böyle bir bilgi ancak ve ancak matematiğin de yöntemi olan sezgi ve tümdengelim yoluyla elde edilebilir.
SOKRATES
M.Ö. 469-399 yılları arasında yaşamış olan ünlü Yunanlı düşünürdür. Platon’un hocası olan Sokrates, yazılı hiçbir şey bırakmamış, tüm zamanını özellikle gençlerle felsefe tartışarak geçirmiştir. Görüşleri, tartışmaları yeni iktidarın temsilcileri tarafından beğenilmeyen Sokrates, ‘yeni tanrılar icad ettiği, görüş ve tartışmalarıyla, gençleri baştan çıkardığı’ gerekçesiyle ölüme mahkum edilmiştir.
Sokrates’in felsefedeki ve felsefe tarihindeki önemi, onun bilinçli ve ahlaki kişiliğin bulunduğu yer olarak ruh kavramını bulmuş olmasından kaynaklanır; felsefenin merkezine insanı geçiren, insanın kendisiyle, evrenle ve toplumla olan ilişkisinin ne olduğunu ve ne olması gerektiğini araştıran, insan yaşamının kişisel, toplumsal ve ahlaki boyutunu ön plana çıkaran Sokrates, insanlara özsel bileşenlerinin ruh olduğunu, onların ruhlarına özen göstermeleri gerektiğini anlatmaya çalışmış, bu düşüncesini ifade etmek, onu eylemleriyle somutlaştırmak için de, yaz kış çıplak ayakla ve ince bir entariyle dolaşmıştır.
Fiziği itibariyle çirkin biri olan Sokrates, insanların yüzlerini ve fiziki yapılarını değiştiremeyeceklerini, fakat ruhlarını ve karakterlerini değiştirip geliştirebileceklerini belirtmiştir. Buna göre, Sokrates, felsefesinde herşeyden önce, insanın doğası, ihtiyaçları, amaçları ve değerleri üzerinde durmuş, neyin onu tamamlayacağını araştırmıştır.
O, aynı çerçeve içinde, dilin doğasıyla ilgilenmiş ve düşünme, anlam, mantık ve tanım konusunu ele almıştır. Yaşadığı dönemde yoğun bir kavram kargaşasının hüküm sürdüğünü, bunun ahlak alanını da kapsadığını düşünen Sokrates, bilgeliğin, adaletin, cesaretin, v.b. anlamının ne olduğu bilinmedikçe, bilgece, adil ya da cesurca eylemekten söz edilemeyeceğini iddia etmiştir. Çünkü aynı sözcükleri ya da kavramları kullanan insanlar, bu sözcük ya da kavramlarla farklı şeyleri kastediyorlarsa eğer, Sokrates’e göre, bu, insanların anlaştıklarını sanarak anlaşmadan konuştukları anlamına gelir ve sonuç, kargaşadan başka hiçbir şey olmaz. Kargaşa, Sokrates’e göre, hem entelektüel ve hem de ahlaki yönden olur. Ona göre, entellektüel olarak sözcük ve kavramları, sizin kullandığınız anlamdan farklı bir anlamda kullanan biriyle tartışarak, bir kavga dışında, hiçbir yere varamazsanız ve ahlaki olarak da, söz konusu sözcükler ahlaki fikirlere karşılık geldiği zaman, sonuç bir anarşiden başka bir şey olmaz. Sokrates işte bu kargaşayı sona erdirmek, insanlara ahlaki gelişmelerinde yol göstermek için, bir tartışma ve öğretim yöntemiyle, bir tanım yöntemi geliştirmiş ve tartışmalarıyla, evrensel değerlerin özünü ve gerçek anlamını ortaya koymaya çalışmıştır.