Amerikalı turist Eliza B. Chrystie 1956 yılında Ayasofya’dan götürdüğü eşsiz mozaik parçalarını geçen yıl ‘vicdan azabı çektiğini’ belirterek geri getirdi. Müzeye eserleri vermeye cesaret edemeyen Chrystie, Sultanahmet’te alışveriş yaptığı kuyumcuya müzeye verilmek üzere teslim etti. Kuyumcu Adil Birsen üzeri altın varak kaplama 11 mozaik tesserayı tutanakla Ayasofya Müzesi yetkililerine verdi.
Tutanakta ‘‘Amerikalı Chrystie’nin 5 adet taş, 6 adet cam tesseranın kendisine huzursuzluk verdiğini bildirdiği ve Ayasofya’ya iade edilmesini istediği’’ belirtildi. Müze Müdürü Hayrullah Cengiz, teslim edilen eserlerin görünüşte küçük ama manevi değerinin büyük olduğunu belirterek ‘‘Aynı kadirşinaslığı Louvre Müzesi’nden de bekliyoruz. Müzemize ait çini panoyu iade etsinler’’ dedi.
Eşi asker olan Amerikalı Eliza B. Chrystie 1956 yılında eşinin katıldığı bir toplantı dolayısıyla Ankara’ya geldi. Ülkesine dönmeden önce İstanbul’u ziyaret ettiler.
Ayasofya Müzesi’ni ziyaret için geldiklerinde müzede restorasyon çalışması vardı. Müzeyi gezerken çalışanlar kendilerine eşsiz güzellikteki mozaiklere ait, üzeri altın varak kaplama cam ve renkli taşlardan (tessera) 11’ini verdi. Chrystie bunları çantasına koydu ve ülkesine döndü. İnsanlığın ortak mirası Ayasofya’ya ait 1500 yıllık mozaik parçalarını evinin bir köşesinde yıllarca özenle saklayan Chrystie, evine gelen tüm misafirlerine bu parçaları gösterdi.
Ancak aradan zaman geçtikçe Chrystie kendine ait olmayan bu tesseralardan rahatsızlık duymaya başladı. Kâbuslar gördü. Vicdan azabıyla yaşamaya başlayan Chrystie eserleri yeniden olması gereken yere, asıl sahibine iade etmeye karar verdi. Ancak yaşlanmıştı, yeniden Türkiye’ye gitmek onun için çok da kolay değildi. Kız kardeşinden yardım istedi. 55 yıl sonra geçen yıl eylül ayında kız kardeşi ile birlikte yeniden Türkiye’ye geldi.
‘Pazarlık yaparken birden ağlamaya başladı’
Bundan sonrasını Kuyumcu Adil Birsen’den dinleyelim:
“İki yaşlı bayan geldi. Kolye beğendiler. Fiyat fazla geldi deyip gittiler. Ertesi gün yaşlılardan Eliza Chrystie tekrar geldi. Önce fiyatta indirim istedi. Pazarlık yaparken birden ağlamaya başladı. Ne olduğunu anlamaya çalışırken, ‘Sizden farklı bir konuda yardım isteyeceğim’ dedi. Ayasofya’dan 55 yıl önce aldığı mozaik parçalarını çıkardı. ‘Bunlar bana ait değil, yıllardır bunları taşımanın ıstırabını yaşıyorum. Sizden ricam bunları gerçek sahibine iade etmeniz’ dedi. Anlayamamıştım. 55 yıl önce Ayasofya’yı ziyaret ettiğinde orada çalışan işçilerin kendisine bunları verdiğini, ülkesine götürdükten sonra pişman olduğunu, uykularının kaçtığını söyledi.”
‘Artık huzur içinde ölebilirim’
Amerikalı turist, Birsen’den bir konuda yardım istiyordu:
“Benden bunları müzeye vermemi istiyordu. Kendisinin neden vermediğini sorduğumda utandığını ve çekindiğini söyledi. Ben de eserleri alıp müzeye götürdüm. Uzmanlar bunların gerçekten de Ayasofya’ya ait olduklarını söylediler. Tutanakla eserleri müze yetkililerine teslim ettim. Tutanağın bir örneğini de kendisine verdim. ‘Şimdi huzur içinde ömrümü tamamlayabilirim’ dedi.’’
Ayasofya Müze Müdürü Hayrullah Cengiz şöyle konuştu:
‘‘Amerikalı turist bu eserleri alırken nasıl bir hata yapmışsa iade ederken de büyük bir erdemlilik göstermiştir. Müzemizden çalınan diğer eserlere örnek olması açısından da çok önem arz etmektedir. Louvre Müzesi yetkililerinden de aynı kadirşinaslığı bekliyoruz. 1 asır önce müzemizden çalınan 2. Selim türbesine ait eşsiz İznik çini panonun ve bize ait diğer çini karoların iade edilmesini istiyoruz.’’
Louvre’daki çiniler bekleniyor
Tam 100 yıl önce Osmanlı sarayında diş doktorluğu yapan Albert Dorigny Ayasofya’da restorasyon izni almayı başarmıştı. Ancak Dorigny restorasyon yerine Ayasofya bahçesinde yer alan türbelerdeki İznik çinilerini ülkesine kaçırdı. Fransa’da yaptırdığı kopyalarını da eski yerlerine taktı.
2. Selim Türbesi’nin kapısının sol tarafında yer alan çini pano, bugün Louvre Müzesi’nde sergileniyor. Kültür ve Turizm Bakanlığı bu panonun iadesi için harekete geçti ve Fransa’dan çinileri resmen istedi. Bakan Günay çinilerin iadesinde son aşamaya gelindiğini daha önce açıklamıştı.
Depoda muhafaza altına alındı Ayasofya Müzesi mozaik uzmanı Sabriye Parlak: Ayasofya, mozaikleri ile bilinen dünyaca ünlü bir yapı. Bu yapıya ait mozaik tesseraların iade edilmesi çok önemli. Çok sayıda eksik mozaiklerimiz var. Bunları zaman zaman gerçekleştirdiğimiz restorasyonlarla yerlerine takıyoruz. Amerikalı turistin iade ettiği tesseralar da depoda koruma altına alındı.
Radikal