Abdullah Güner’in röportajı
Bundan 70-80 yıl öncesinin Ramazanlarında İstanbul’un bütün câmilerinde ve konaklarda kılınan terâvih namazlarında uygulanan, ancak daha sonra unutulup büyük camilerden bile kalkan bir gelenek olan "Enderun Teravihi" yeni projelerle tekrar diriltilmeye ve yaşatılmaya çalışılıyor.
Enderun usulü teravih namazı kıldıran Valide-i Cedid Camii müezzini Ahmet Uzunoğlu’yla "Enderun usulü teravihi" üzerine konuştuk.
Enderun usulü teravih nedir?
Enderun usulü teravih Osmanlı’da Enderun Sarayı’nda kılınan bir teravih şekli. Saray ahalisine, saraydaki kişilerle öncelikle kılınırmış daha sonra İstanbul’un belli camilerine… yani halka doğru yayılmış saraydan. Önce bu sarayda başlamış o yüzden “Enderun” ismini buradan almış.
Saray içerisinde başlayıp zaman içerisinde halka, İstanbul içerisindeki camilere yayılmış ve 100 yıl öncesine kadar bu gelenek İstanbul’da uygulanırmış. 100 yıldır unutulmuştu bu. Bunu en son Avrupa 2010 Kültür Başkenti Ajansı’na bunu proje olarak verdiler Mehmet Kemiksiz ve Ahmet Şahin, bu işin üstatları onlar. Biz aynı korodayız, musiki korosunda. Bu proje Kültür Ajansı’nın en prestijli projelerinden biri haline geldi 2010’da. 2010 yılında 29 camide uyguladık ve bunun hamiliğini de 2010 Kültür Başkenti Ajansı bunu üstlenmişti. Yani biz yeni bir şey çıkarmadık. Unutulan bir şeyi yeniden canlandırdık. Unutulan bir geleneği yeniden ortaya çıkarmış olduk.
2010 yılının Ramazanı’nda imamlık yapan Ahmet Şahin’le ikimizdik. Ahmet Şahin ve Mehmet Kemiksiz bu projenin başındaydı. 30 kişiden oluşan bir koro var.
Osmanlı döneminde “Enderun usulü Teravih” hangi camilerde kılınıyordu?
Hırkayı Şerif Camiinde mesela kılındığını biliyorum. İstanbul’da sur içerisindeki camilerde kılındığı söyleniyor. Süleymaniye, Fatih Camii, Beyazıt Camii, Nuru Osmaniye… Yani sur içindeki camiler.
Enderun usulü teravihin özelliğinden bahseder misiniz? Diğer teravih namazlarından farkı nedir?
Şimdi burada bir makam musiki işin içine girmiş oluyor. Yani musikiyle kılınan bir namaz. İmam ve müezzin topluluğunun birbirlerine makamlarını paslaşarak aynı zamanda bir bütün oluşturması gerekiyor. Burada tabi imamın iyi bir musikişinas olması lazım ve aynı şekilde müezzinlerin de birbirlerini anlamaları lazım. Kalbur üstü bir musiki bilgisine, kültürüne ve birikimine sahip olmaları gerekir ki, Enderun uygulansın. Yoksa musiki de kullanılmaz. O zaman ki halkın kültürü çok yüksek. Saraydakilerin daha da yüksek. Öyle bir ortam ki, 3 bin tane ilahiyi bilen bir görevli Süleymaniye’ye gelmiş, “Ne günlere kaldık!” diye eleştiri konusu olmuş. 3 bin tane notalı ilahi ezbere bilen bir müezzin Süleymaniye’ye atanıyor ve "Payitaht ne günlere kaldı" diye eleştiri konusu oluyor. Yani o kadar musiki kültürüne sahip bir topluluk var o zaman.
Musiki açısından tekniği nedir bu işin?
Musiki açısından tekniğine girecek olursak işte her dört rekat ayrı bir makamda kılınıyor. Müezzin makamı veriyor, imam devam ettiriyor veya imam makam geçişi yapıyor, müezzin devam ediyor. Arada tervihalarda hocanın selam verdiği makamdan ilahilerle orayı süslüyorlar. Yani her dört rekat ayrı bir makamda teravih namazı.
Burada amaç nedir?
Teravih namazı hızlı hızlı kılınan yani insanlara eziyet veren bir namaz halinden çıkıp… Teravih zaten “terviha”dan geliyor, “terviha” demek, dinlenmek demek. Yani hem namaz kılmak hem de dinlenmek, insanlara hoş bir vakit geçirtmek. Namazın nasıl bittiğini adeta insanlar anlamasınlar. Eziyet veren bir ibadet halinden çıkarıp insanlara rahatlama, huzur, coşku veren bir ibadete dönüştürmek amacıyla Osmanlı’nın oluşturmuş olduğu bir gelenek.
Kaç kişilik bir ekipsiniz?
Bizim şu anda 30-40 tane ekibimiz var.
Hepiniz aynı camide mi oluyorsunuz?
Yok, hayır. İstanbul’un değişik camilerinde oluyoruz.
Enderun usulü teravih de musiki-namaz ilişkisini, yapılış şekliyle sırayla anlatır mısınız?
Enderun usulü teravih, ezanla başlar vitir namazıyla biter. En başta Irak makamında temcid okunur. Temcidin peşinde sela okunur, selanın sonunda rasta getirilir, rast makamında yatsı ezanı okunur… İlk kametle böyle devam eder. Yatsının ilk dört rekatı rast makamında devam eder. Yatsının son sünnetinin ardından “Sübhanallahi velhamdülillahi velâ ilahe”yi isfahan makamında müezzin verir, imam ilk dört rekatı isfahan makamında kıldırır. Ardından sırayla 2. dörtlükte sabâ makamında kıldırır. Ardından üçüncü dörtlüğü hüseyni kıldırır. Üçüncü dörtlükten sonra eviçe geçilir. Dördüncü dörtlüğü eviç makamında kıldırır. Dördüncü dörtlüğün içerisinde acem aşiran makamına geçer. Acem aşiran makamında bitirir, sonra segaha getirir veya rasta getirir. Vitir namazı segah makamıyla başlar karciayla geçilir. Karciayla selam verilir. Bu şekilde gider gider hoca en sonunda Fatiha makamında aldığı emaneti tevdi eder.
Kaç makam oluyor?
Beş makam.
Enderun usulü teravih yaptığınız arkadaşlar bir musiki eğitimi aldılar mı?
Tabi tabi. 15-20 yıldır beraberiz.
İnsanlar Enderun usulü teraviye nasıl bakıyor?
Şimdi biz bunu öğrenciyken ilahiyat camiinde başlatmıştık. Mehmet Kemiksiz, Ahmet Şahin, ben. Yunus Balcı da vardı o zaman, Halid Duran kardeşimiz vardı. Tabi onlar şimdi ayrı çalışıyorlar. İlahiyat camiinde başlattık, sonra Üsküdar’da Gülnuş Valide Sultan Camisinde yapıyorduk. O zamanlar bu neymiş ya falan diyordu. Hatta ilahiyat camisinde bir Karadenizli abimiz “e bi kemençe koyunda oynayalım” bari derdi. “Bir kemençeniz eksik. Bir kemençe koyun da bari oynayalım” derdi. Fakat insanlar bugün alıştı. 2010 yılında işte büyük bir proje olarak biz bunu ortaya çıkardık. İşte bugün Üsküdar Belediyesi üstlendi. Bakıyorum ben İstanbul Müftülüğü bu işi üstlendi. Enderun korosu oluşturuldu. Geçen sene bizde onlara destek verdik. Tabi bizim başka çalışmalarımız var.
Artık o eski geleneğimiz tekrar neşvünema buldu. İnsanlar artık alışıyor. 10 yıldır Üsküdar Yeni Camii’nde, benim görevli olduğum Gülnuş Valide Sultan Camii’nde Mehmet Kemiksiz, Ahmet Şahin ve 7-8 kişilik grupla devamlı yapıyorduk.
İnsanlar eskiden ilahi okunduğunda bakıyordu, şimdi ilahilere eşlik ediyor insanlar. Yani bunun lezzetini aldılar insanlar. Alıştılar. Ve bu yayılıyor günden güne. Anadolu’ya doğru gidiyor.
Siz Enderun usulü teravihin ve diğer kadim sanatların üzerinden bunu düşünürsek insanların üzerinde ne gibi bir değişiklik yapacağını düşünüyorsunuz bunun?
Farkındalık getirir insanlara. Ecdadını tanır. Hiçbir şey olmasa bile diyorum ki “Ha bizim ecdadımız böyleymiş!”, bunu bilseler yeter. Ve buradan bir ders çıkarıp herkes kendi eksiğini giderme yoluna belki gider. Görevli olur, imam olur, müezzin olur, müftü olur, vaiz olur. Cemaat olur. Yani buradan maksat Osmanlı’nın güzelliğini sunmak, bizim ecdadımız neler beceriyormuş onu göstermek… En azından bunu tanıtmak, bile başlı başına yeter diye düşünüyorum. Ve insanlar kendi eksikliğini giderip, kendilerinin ne kadar eksik olduğunu, bu konuda boş halleriyle ecdada layık olamayacaklarını, ecdada layık olmak için de daha çok alması gereken mesafe olduğunu insanlara anlatmanın, bu konuda bir aracı olmanın huzuru içerisindeyim şahsen. İnsanlara bu farkındalığı yaşattığım içinde en azından o üzerimdeki görevi de bir sorumluğu da yerine getirmenin manevi hazzı içerisindeyim.
on5yirmi5.com