Balıkesir’deki Zağnos Paşa Camii, bin 500 kişilik kapasitesiyle şehrin en büyük camisi. Fatih Sultan Mehmet’in kayınpederi tarafından yaptırılan cami, 551 yıldır ayakta. İstanbul’un fethini Fatih’e çocukluğundan beri zihnen aşılayan ve fetih sırasında ordunun başında kumandan olan Zağnos Paşa’nın türbesi de caminin avlusunda bulunuyor.
Ülkemizdeki hemen her tarihi şehrin bir ‘paşa’ camisi vardır. Bu camiler yapıldıkları dönemin en gözdelerinden olsa da aradan geçen yıllarla ve yeni camilerin inşa edilmesiyle bazı özelliklerini kaybedebilirler. Balıkesir’deki Zağnos Paşa Camii ise anlatılanların biraz dışında. 1461’de külliye olarak yaptırılan cami, bugün de şehrin en büyük camisi olma özelliğini taşıyor. Cami, ismini Fatih Sultan Mehmet Han’ın kayınpederi Zağnos Paşa’dan alıyor. Balıkesir’in simgesi durumundaki Zağnos Paşa Külliyesi’nin günümüzde sadece cami, hamam ve türbe kısımları ayakta duruyor.
1897’de meydana gelen depremde büyük zarar gören cami ve türbe, 1904’te dönemin Balıkesir Mutasarrıfı Ömer Ali Bey tarafından yeniden yaptırılmış. Bin 500 kişinin namaz kılabildiği Zağnos Paşa Camii, şehrin tam ortasında. Kıble tarafındaki dış cephesinde bir mermer saat bulunuyor. Başka camilerde örneği olmayan ve 02.30’u gösteren bu mermer saatin dış cepheye koyulma sebebi bilinmiyor. Caminin avlusunda İstanbul’un fethi sırasında ordunun kumanda kademesinde yer alan ve Balıkesir’de vefat eden Zağnos Paşa’nın türbesi bulunuyor. Kıble tarafındaki bahçede kime ait olduğu bilinmeyen iki kabir daha göze çarpıyor. Türbenin yanı başında ise Zağnos Paşa’nın torunlarına ait olduğu tahmin edilen 70 kabir bulunuyor.
551 yıldır ayakta duran caminin bir özelliği ise Atatürk’ün hutbe okuduğu ilk ve tek cami olarak bilinmesi. Milli şairimiz Mehmet Akif Ersoy da Kurtuluş Savaşı döneminde vatanı kurtarma konusunda burada bir hutbe vermiş.
İstanbul’un fethinin gizli kahramanı
Araştırmacı Cengiz Eratalay, Zağnos Paşa’nın 5-6 yaşından itibaren Fatih’e lalalık yaptığını ve Manisa’da birlikte kaldıklarını anlatıyor. Ona göre Paşa’nın millete yaptığı en büyük iyilik, İstanbul’un fethini Fatih Sultan Mehmet’e çocukluğundan beri zihnen aşılaması. İstanbul’un kuşatılması sırasında Sadrazam Çandarlı Halil Paşa’ya rağmen ısrar etmesinin de fethin gerçekleşmesinde büyük katkı sağladığını söylüyor. Zağnos Paşa’nın 1444-1452 yılları arasında Balıkesir’de sürgün hayatı yaşadığını anlatan Cengiz Eratalay, “Ayrıca İstanbul’da dört ayda bitirilen Rumeli Hisarı’ndaki burçlardan birisini kendi parasıyla yaptırıp adını verdi.” diyor.
Zağnos Paşa’nın Mora Valisi, Gelibolu Kaymakamı, kaptan–ı derya ve vezir–i âzam olarak görev yaptığı ve Trabzon’u fethettiği biliniyor. İstanbul’un fethinden sonra azledilerek idam edilen Çandarlı Halil Paşa’nın yerine veziriazamlığa getirildi. Trabzon’da adına birçok vakıf var, ancak en büyük eserleri Balıkesir’de. Paşa’nın 1462’de Balıkesir’de vefat ettiği, tarihteki bilgiler arasında.
Mihrap, son dönem Türk sanatının en iyilerinden
Zağnos Paşa Camii, yontma ve kesme taşlardan yapılmış. Son cemaat yeri olmayan caminin giriş kapısı dışarıda yer alıyor. İç bölüme kuzey, doğu ve batıdaki çift kanatlı ahşap kapılardan giriliyor. Üç yandaki kapıların önünde, dört köşeli mermer sütunların taşıdığı, ahşap tavanlı, kurşun kaplı eğimli bir çatıyla örtülü sundurmalar yer alıyor. Caminin mihrabı, son dönem Türk sanatının özelliklerini taşıyan en güzel örneklerden. Minare, caminin kuzeybatı köşesinde. Cami avlusunda türbe, hazire ve şadırvan bulunuyor. İki şadırvandan biri mermerden ve içi Paşa Hamamı’ndan gelen suyla dolu. Caminin avlusunda bir güneş saati de bulunuyor.