1940’lardan beri uygulanan Ödünç Kitap Verme Sistemi (Public Lending Right – PLR) sayesinde kütüphaneler para dağıtırken, hak sahipleri düzenli telif geliri elde ediyor.
Örneğin Finlandiya kütüphanelerindeki kitaplardan bir yılda 8 milyon Euro elde ediyor. Finlandiya 2018’de bu rakamı 14 milyon Euro’ya yükseltmeyi hedefliyor.
Belçika’nın meslek birliği REPROBEL 2015’te 30 milyon Euro copy right levy (telif bedeli) bedeli topluyor.
Polonya, henüz yeni başlamış olsa bile bu sene kütüphanelerden 1,4 milyon Euro toplamayı başardı.
HALKA ÜCRETSİZ KİTAP
Kültürel hayata destek için İskandinav ülkelerinde devletin verdiği milyonlarca Euro sayesinde hak sahipleri yeni eser üretmek için teşvik edilirken kitaplar da halka kütüphaneler aracılığıyla ücretsiz veriliyor. Türkiye hala korsanla savaşırken korsan kitapçıların bu ülkelerde yaşama şansı bile olmuyor.
Kitabı seven ülkelerdeki PLR sistemine yaklaşık 30 bin kütüphanesi bulunan Türkiye de dahil olmaya çalışıyor, çalışmalar devam ediyor.
1940’LARDA BAŞLADI
Türkiye’nin korsan kitapla mücadele örgütü Türkiye Basım Yayın Meslek Birliği (TBYM) Genel Sekreteri Avukat Melahat Boran, hayata geçtiğinde Türkiye’de korsanı bitirecek lisanslama sistemin işleyişi hakkında şu bilgileri verdi:
“Kısaca PLR – Public Lending Right olarak isimlendirilen Kamuya Ödünç Verme Hakkı eserlerin kütüphanelerde ücretsiz bir biçimde halkın istifadesine sunulmasına karşılık hak sahiplerinin adil bir bedel alması hakkıdır.
PLR 1940’lardan beri uygulanmaktadır. PLR’yi bir sistem olarak 1946 yılında ilk kez uygulamaya sokan ülke Danimarka. Danimarka’yı 1947 yılında Norveç ve 1954 yılında da İsveç takip etmiş ve bu sistemi uygulamaya başlamışlar. İngiltere’de bu sistem 1979 yılında çıkarılan PLR Yasası’yla uygulamaya konuldu.
53 ÜLKEDE UYGULANIYOR
AB başta olmak üzere toplam 53 ülke telif yasası ya da diğer yasalarında ödünç verme hakkını tanıyor.
PLR sistemi olan ülkelerin 29’u Avrupa’da. Bunlar: Avusturya, Belçika, Hırvatistan, Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Faroe Adaları, Finlandiya, Fransa, Almanya, Grönland, Macaristan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Lihtenştayn, Letonya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Norveç, Polonya, Slovenya, İspanya, İsveç ve İngiltere.
Bu sistemin uygulandığı diğer ülkelerse Kanada, İsrail, Yeni Zelanda ve Avustralya.
ABD, Güney Amerika, Afrika ya da Asya’da PLR sistemi henüz uygulanmıyor. Ancak Çin ve Singapur bu sistem için çalışmalar yapıyor.
HAK SAHİPLERİNE YAPILAN ÖDEMELER NASIL HESAPLANIYOR?
Genel olarak kullanılan iki ücret hesaplama yöntemi var. Hak sahiplerinin eserlerinin hangi sıklıkla kütüphanelerce ödünç verildiğine göre veya kütüphanelerde hak sahiplerine ait kitapların kaç kopyasının bulunduğuna göre hesaplanıyor.
İngiltere, İrlanda, İsveç, Almanya, Hollanda, İzlanda, Estonya ve Slovenya’da uygulanan PLR sistemlerinde, hak sahiplerine kitapları kaç kere kütüphanelerce kişilere ödünç verilmişse ona göre ödeme yapılıyor. Örneğin, İngiltere’de PLR ofisi tarafından ülke genelindeki halk kütüphanelerinin bilgisayar sistemlerinden ödünç kitap alımlarına ait veriler toplanıyor. Bu veriler kitapların ülke genelindeki kütüphanelerden kaç kere ödünç alındığını hesaplamak için kullanılıyor ve her ödünç alınan kitap için ödenmesi gereken yıllık bir ücret belirleniyor. Bu rakam 2014 yılı için 6.20 pens‘ti.
Alternatif olarak hak sahiplerine kütüphanelerde kitaplarının kaç kopyası bulunduğuna göre de ödemeler yapılıyor. Örneğin Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve Danimarka gibi ülkelerde bu yöntem kullanılıyor.
Hak sahiplerine yapılan PLR ödemelerinin kitap satışlarına göre belirlendiği ülkeler de var. Mesela Fransa’da bu yöntem kullanılıyor.
Norveç‘teyse Kültür Bakanlığı meslek örgütlerinden temsilcilerle görüşerek genel bir fon miktarı belirlemeye yönelik müzakereler yapıyor; belirlenen genel fon miktarı daha sonra örgütler arasında belirli kriterlere göre paylaştırılıyor, örgütler de üyeleri olan hak sahiplerine gerekli ödemeleri yapıyor.
Her PLR sisteminin ödeme yapılacak hak sahiplerinin nasıl belirleneceğine dair kendi kuralları var. AB ülkeleri hak sahiplerinin milliyetleri üzerinden ayrımcılık yapamazken, İskandinav ülkeleri PLR sistemi dahilinde hak sahiplerine yapılacak ödemeleri sadece kendi dillerinde kitap yazanlarla sınırlı tutuyor; telife dayalı sistemlerdeyse Almanya, Hollanda ve Avusturya’daki PLR sistemleri “ulusal muamele” prensibini esas alıyor ve bu üç ülke de İngiltere ve diğer ülkelerdeki hak sahiplerine de ödeme yapıyor. İngiltere’deki PLR sisteminden Avrupa Ekonomik Alanı’nda (AB ülkelerine ek olarak Norveç, İzlanda ve Lihtenştayn) ikamet eden tüm hak sahipleri faydalanabiliyor.”
TÜRKİYE TELİF İHRAÇ EDEN ÜLKE OLMALI
“Dünyaca bilinen ve tanınan yazarlarımızın artması, yabancı dillere çevrilerek farklı dillerde okunan eser sayılarımızın çoğalması, yayınevlerimizin dünyadan telif alan değil ayı zamanda telif satan konuma gelmesi, çeviri kitaptan ziyade kendi dili, milli ve manevi değerleri, kültür zenginlikleri ile edebiyatımızın hayat bulması için kütüphanelerde ödünç vermeden dolayı hak sahiplerine adil bir bedel ödenmesi elzem.
Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü’nün üzerinde çalışmaları devam eden Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda gerekli değişikliklerin yapılacağına dair ümit varız. Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın yazar, çizer, çevirmen, yayımcı ve sanatçılar gibi hak sahiplerini koruması bizim için çok mühim ve kıymetli. Emeği koruyan ve üretimi destekleyen devlet politikaları can suyu kadar vazgeçilmez. Çünkü ilim ve edebiyat eseri olmadan ne müzik ne sinema ne de tiyatro yapılabilir…”
29 BİN 629 KÜTÜPHANEMİZ, 60.9 MİLYON KİTABIMIZ VAR
TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) verilerine göre ülkemizde 2014 yılı itibariyle toplam 29 bin 629 kütüphane mevcut.
Türkiye genelinde 2014 yılında 1 milli kütüphane, bin 121 halk kütüphanesi, 559 üniversite kütüphanesi ve 27 bin 948 örgün ve yaygın eğitim kurumu kütüphanesi olmak üzere toplam 29 bin 629 kütüphanemiz var.
Milli kütüphane kayıtlı üye sayısı 28 bin 356, halk kütüphaneleri kayıtlı üye sayısı 1 milyon 209 bin 766 ve üniversite kütüphanesi kayıtlı üye sayısı 3 milyon 870 bin 112.
TBYM verilerine göre, kütüphanelerdeki toplam kitap sayısı ise 60.9 milyon adet.
KÜTÜPHANELERDEN İKİNCİL GELİR ELDE ETMEYE HANGİ ÜLKE, NE ZAMAN BAŞLADI?
Danimarka 1947, Norveç 1947, İsveç 1954, Finlandiya 1963, İzlanda 1968, Hollanda 1971, Almanya 1972, Yeni Zelanda 1973, Avustralya 1974, Avusturya 1977, İngiltere 1979, Kanada 1986, İsrail 1986, Faroe Adaları 1988, Grönland 1993, Slovenya 1995, Polonya 1998, Malta 2000, Kıbrıs 2001, Litvanya 2002, Hırvatistan 2003, Estonya 2004, Letonya 2004, Çek Cumhuriyeti 2006, Slovakya 2006, Belçika 2006, Fransa 2006, İtalya 2006, Lihtenştayn 2006, Lüksemburg 2007, İspanya 2007, İrlanda 2007, Macaristan 2008.
24 ÜLKE SIRADA BEKLİYOR
Türkiye’nin de içinde olduğu kütüphanelerden ikincil gelir elde etme çalışmalarına devam eden ülkeler:
Andorra, Ermenistan, Butan, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Burkino Faso, Etopya, Yunanistan, Hong Kong, Kazakistan, Kenya, Kosovo, Makedonya, Mauritius, Moldova, Mozambik, Portekiz, Romanya, Samoa, Sırbistan, St Lucia, İsviçre, Türkiye, Ukrayna