Dört Ayaklı Minare ve Kasım Padişah isimleri ile de bilinen cami, Savaş Mahallesi, Yenikapı Sokak’ta bulunmaktadır.Minaresindeki yazıtından 906/1500 yılında ismini de aldığı Akkoyunlu Sultanı Kasım Bey tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Minarede bulunan kitabede “Âdil Sultan Kasım Han’ın saltanatı zamanında Hacı Ömer oğlu Hacı Hüseyin’in emeğiyle 906/1500 senesinde inşa edildi” yazılıdır.[1] Şeyh Matar Camii’nin minaresi hakkında Diyarbakır Salnâmeleri’nde İslâmdan önce yapılmış sağlam ve yüksek bir eser olduğu, fetihten sonra yanına cami inşa edilerek minare olarak kullanılmaya başlandığı bilgisi bulunmaktadır.[2]
Caminin yapıldığı alanın, Şeyh Mutahhar isimli bir kimsenin mezarının bulunduğu[3] arsa olduğu için, caminin Şeyh Mutahhar (Şeyh Matar) adıyla anıldığı söylenmektedir. [4]
Orhan Cezmi Tuncer, Şeyh Matar Camii’nin mimari yapısı hakkında şu değerlendirmelerde bulunmaktadır: “Tek kubbeli almaşık örgülü kare prizma gövde, silmeyle son bulur. Harimde, yanlarda üçer, kuzey ve güneyde ikişer penceresi olup tümünün iç ve dışında kemerle kapanan girintileri vardır. Bugün ikisi de kapatılmış olan kıble duvarı pencereleri içinden yanlara doğru yükselen merdivenlerle, doğu ve batı duvarı güney pencereleri üstüne yerleştirilen ve harim üst yarısına açılan ufak mahfillere ulaşılır. Son cemaat yeri doğu ucundaki kapıyla, mahfile bağlanır.
Üç monolit kolona oturtulan kare kesitli minare bir sanat ve teknik gösterisidir. Gövdede almaşık örgüler köşelere varmadan kesilir. Üç ara silme gövdeyi eşit olmayan dört parçaya böler. Peteğin üst yarısından fazlası beyaz taştandır”.[5]
Cami, 1960 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce onartılmıştır.[6] Şeyh Matar Camii, Vakıflar Genel Müdürlüğü veritabanında “Şeyh Matar (Kasım Padişah – Şeyh Mutahhar) Camii (Dört Ayaklı Minare)” adı ve 21.00.01/019 envanter numarası ile “Türkiye Kültür Mirasları” arasında kayıtlıdır.[7]
Arsa alanı 600 m², cami alanı 221 m² ve cemaat kapasitesi 500 kişi olan Şeyh Matar Camii’nin mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne aittir.[8]
Halk arasında 4 ayaklı minarenin İslam’ın Hanefi, Şafi, Hambeli ve Maliki mezheplerini temsil ettiği söylenmektedir.
[1] Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleri İle Diyarbakır Tarihi, II, 480
[2] Diyarbakır Salnâmeleri, III, 98, 222.
[3] Diyarbakır Salnâmeleri, IV, s. 210.
[4] Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır, s. 60; Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleri İle Diyarbakır Tarihi, II, 480.
[5] Tuncer, “Diyarbakır Camileri”, s. 216–217; Ayrıca bkz. Cantay, “Akkoyunlu Cami Mimarisinin Osmanlı Cami Mimarisine Etkileri”, II, 470.
[6] Bizbirlik, 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar, s. 43.
[7] www.kulturvarliklari.org/kve/ 2013
[8] Diyarbakır İl Müftülüğü Cami Kütük Defteri, s. 11.