Cenneti Beklerken, Sis ve Gece ile Kabadayı filmlerini DVD’den izleyenler, menüde ‘sesli betimleme’ diye bir seçenekle karşılaşıyor. Bunu tercih etiğinizde, filmin diyalogsuz kısımlarında bir dış ses tarafından o sahnede dikkat çeken görsel öğeler ve kimi hareketlerin tasvir edildiğini görüyorsunuz. Peki, gözümüzle gördüğümüz şeyler neden bir de anlatıcı tarafından seslendiriliyor? Hemen cevaplayalım; sesli betimleme sinema gibi görsel bir sanatı görme özürlülerle buluşturmak için ortaya çıkarılmış bir imkân.
İngilizce adıyla ‘audio description’ olarak bilinen bu teknik aslında yurt dışında 1980’li yıllardan beri kullanılıyor. Hatta İngiltere’deki sinemalarda görme engellilere sesli betimlemeleri dinleyebilecekleri kulaklık veriliyor… Bu terimi, Türk terminolojisine sokan ise Boğaziçi Üniversitesi Mithat Alam Film Merkezi bünyesinde görme engelli Engin Yılmaz ve Kenan Önalan’ın önderliğinde kurulan Sesli Betimleme Grubu. 2006’dan beri bu tekniği çeşitli filmlere uyguluyorlar. Bu sayede görme engelliler artık yardım almadan tek başına film seyredebiliyor.
Sesli betimleme, filmdeki diyaloglar haricindeki bölümleri dolduran bir dış sesin, olayın geçtiği mekân, zaman, karakterlerin görünüm ve duygularını anlatmasından oluşuyor. Böylece görsel bir sanat olan sinemanın âmâlarla buluşması sağlanıyor. Özellikle görselliğin ağır bastığı aksiyon filmleri, Avrupa sineması ve Nuri Bilge Ceylan’ın çalışmaları gibi örnekler görme engellilerin yanlarında bir anlatıcı olmadan seyredebileceği türler değil. Ama bu teknik sayesinde onlar da görüyormuşçasına film seyretme imkânı buluyor. Önceleri gören bir arkadaşlarından bin bir zahmetle anlatmasını istedikleri detaylar betimleme yoluyla tek tek dile getiriliyor. Bu anlatılanlardan görme engellilerin daha önce hiç film seyredemedikleri anlamı çıkmasın. Bu teknik sadece onların daha çok ve rahat film seyredebilmelerine imkân sağlıyor, hikâyeyi anlamalarını kolaylaştırıyor.
En zor kısım metnin yazımı
İşin en zor kısımlarından biri, metinlerin yazılması. Zira, sesli betimleme metinleri senaryodan alıntı değil. Betimleme metnin yazılması için filmin defalarca seyredilmesi gerekiyor. Diyalogların zaman aralıkları tutularak arada kalan boşlukta, yönetmen hangi detayları vermek istiyorsa, yani hangi obje ve semboller önemliyse onları anlatacak bir metin yazılıyor. Bu kişi filmi ‘anlaşılabilir’ bulursa en zor aşama olan kurguya geçiliyor. Film, bilgisayar ortamına aktarılıyor. Seslendirmeler filmin üzerine yapıştırılıyor ve tekrar DVD hâline getiriliyor.
Betimleme Grubu’nun genelini Boğaziçi Üniversitesi’nin sözel bölümlerinden kız öğrenciler oluşturuyor. Grup, Mithat Alam Film Merkezi, engelli vakıfları ve okullarında gösterimler yapıyor. Hâlihazırda Cenneti Beklerken, Sis ve Gece ile Kabadayı filmlerinin DVD menülerinde ‘sesli betimleme’ seçeneği var. Ayrıca, Sesli Betimleme Grubu’nun kendi bünyesinde yaptığı çalışmalar: Kayıp Balık Nemo, Yazı Tura, Elveda Lenin, Beyaz Melek, Adem’in Trenleri ve Yusuf ile Kenan. Bu sembolik bir oran olsa da Boğaziçi bünyesindeki Görme Engelliler Teknoloji Merkezi’nin koordinatörü Engin Yılmaz, bu işin yapılabilirliğini göstermek adına önemli bir adım attıklarını düşünüyor.
Kültür ve Turizm Bakanlığı da bu konuda hatırı sayılır bir adım attı. Sinema Destekleme Kurulu’nun 21 Nisan 2009’da Ankara’da gerçekleştirdiği toplantıda bakanlığın finanse edeceği filmlerde görme engelliler için sesli betimleme, işitme engelliler için de Türkçe alt yazı seçeneği konulması yönünde tavsiye kararı aldı. Bunu ‘zararın neresinden dönersek kârdır’ sözüyle değerlendiren Engin Yılmaz, her film için böyle bir zorunluluğun erken olacağı görüşünde.
Sesli betimlemesi yapılan filmlere gelen tepkiler genelde olumlu. Yaptıkları çalışma sebebiyle pek çok teşekkür maili aldıklarını ifade ediyor hem Nazlı Onatkut hem de Engin Yılmaz. Çeşitli forumlarda da yeni filmler için istekler yapılıyor. Son dönemde özellikle Çağan Irmak’ın Issız Adam filmi çokça istenen yapımlar arasında.
‘Erişebilirlik haktır, ayrıcalık değil’
Sesli betimleme gibi bir imkânın varlığından engellilerin tamamı haberdar değil. Çünkü tek grup tarafından yapılıyor. Fakat bunun yaygınlaşması konusunda çalışmalar var. Örneğin Ankara’da bir grup üniversiteli, “Niye başkasının bu filmi betimlemesini bekleyelim? Biz kendimiz yapamaz mıyız?” diye düşünerek Engin Yılmaz ve Emine Kolivar’ı davet etmiş. Onlar da ‘sesli betimleme nedir, nasıl yapılır, metin yazımı’ gibi konularda tecrübelerini paylaşmış. Kolivar, Kültür Bakanlığı’nın aldığı kararla bu tarz girişimlerin artacağı görüşünde. Bakanlığın sesli betimleme yaptırmak isteyen yapımcıları kendilerine yönlendirebileceğini söylüyor. ‘Erişebilirlik haktır, ayrıcalık değil’ sloganıyla yola çıkan grup, bu duyarlılık arttığı müddetçe daha pek çok yapıma imza atacağa benziyor.