İlk Müslüman Türk devletlerinde bir İslam dininin etkisiyle yeni anlayışlar ekonomide hakim olmaya başlamıştır.Bunlar;israftan kaçınma,servet ve mülkiyetin yaygınlaştırılması ile adil gelir dağılım sağlanması olarak özetlenebilir.Türk –İslam devletleri,ilk Türk devletlerinde olduğu gibi tarım ve hayvancılıkla beraber ticarete de büyük önem,özellikle ipek Yolu’nu kontrol altına almak ve ticareti yollarını askeri muhafızlar idaresinde edinmişlerdi.Selçuklular kademe kademe geçirmeye çalışmışlardır.Yeni fethedilen kentlerde vergi indirimlerine yönelik siyaset izlemişlerdir.Mısır’da kurulan Türk devletleri ise Baharat Yolu’nun Akdeniz’e açılan limanlarını kontrolleri altında tutmayı ve bu yoldan azami gelir elde edecek politikalar geliştirmeyi ihmal etmemişlerdir.Bu amaçla başta Venedik olmak üzere Avrupa ülkeleri,ticaret toplumları ile ilişkileri sıkı tutmayı dış politikaları için önemli görmüşlerdir.
1.Türk-İslam Devletlerinde İktisadi Kurumlar
a.İkta Sistemi
Türk-İslam devletlerinde iktisadi hayatın en önemli kurumlarından biri de ilk kez Hz.Ömer devrinde uygulanan ikta sistemidir.Fethedilen yerlerin askerlerin mülkü sayılması,orduyu ve maliyeyi sarsacak bir gelişmeydi.Hz.Ömer’in arazileri eski sahiplerine bırakarak bunların ödediği vergileri hazine hesabına tahsis edip askerlerin maaşlarına tahsis etmesi sonucunda ikta sistemi ortaya çıktı.Emevi ve Abbasilerde uygulanan bu sistem daha sonra Selçuklular tarafından geliştirilmiştir.
Uygulamada merkez tahsildar göndermiyor,vergiler bizzat ikta sahiplerinin kendileri tarafından maaşlarına karşılık olarak toplanıyordu.İktalar özel mülkiyet olmadığından bunların hibe,vakıf ve satışına müsaade edilmezdi.Bununla beraber toprak babadan oğla geçmekteydi.Bu durum daha çok küçük iktalarda söz konusuydu.Devlet,feodal yapılanmayı önlemek için büyük iktalarda bu duruma izin vermiyordu.Türkiye Selçuklu Devleti bu sistemi Anadolu’da küçük iktidar şeklinde uygulanmıştı.Zamanla miri toprakların vakıf veya nüfuzlu kimselerce geniş malikaneler haline getirilmesi,Moğol istilası,iç çatışmalarda sultanların taraflar kazanmak için ikta topraklarını bazı kimselere özel mülk olarak dağıtması,sistemin zayıflamasına neden olmuştur.
b.Vergi Sistemi Türk-İslam devletlerinde vergiler önemli gelir kaynağı oluşturuyordu.İslam vergi hukukunda zekat,Müslüman halktan,belli bir sayıda hayvanı,değerli maden ve ticari eşyası olan kişilerden 1/40 oranında alınırdı.Öşür,Müslümanlardan,haraç ise gayrimüslim halktan yetiştirdiği ürün üzerinden alınıyordu. Cizye ise devletin koruması karşılığında askerlik çağındaki gayrimüslim halkın erkeklerinden alınan bir vergiydi.Çocuklardan,kadınlardan,ihtiyarlardan ve din adamlarından bu vergi alınmazdı.Vergiye esas olan toprak birimine Çift-i Ayamil deniyordu.Tüccarlar ve pazarlardan alınan vergiler devletin önemli gelir kaynaklarını oluşturuyordu.Yol,köprü yapımı ve bakımı veya herhangi bir sosyal hizmetle meşgul olan köylerden bazı vergiler alınmazdı.
c.Ahilik
Türk-İslam devletlerinde ekonominin diğer bir önemli unsuru da ahilerdi.Şehirler de kurulan ve gayrimüslimlere kapalı olan meslek birlikleri olan loncalar ahilerce işletiliyor ve böylece iktisadi faaliyetlerin Müslüman Türkler tarafından yürütülmesi sağlanıyordu.XIV.yüzyılın ünlü seyyahlarından İbn-i Batuta eserinde,Anadolu’ya yerleşmiş Türkmenlerin yaşadıkları her beldede ahilerin,birbirleriyle çok sıkı bir dayanışma içinde olan bir tür cemiyet olduğunu,gençlerden her birinin halk içinde gözde bir mesleği icra ettiğini belirtmektedir.
ç.Vakıf Sistemi
İktisadi refahı toplumun tüm kesimlerine yayma aracı olan vakıfların kökeni Türklerde Uygurlara kadar gitmektedir. İslam tarihinin Abbasiler Döneminde hukuki bir statüye kavuşan vakıf kurumu Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulması ve doğudaki Müslümanların Türk hakimiyeti altına girmesiyle hızla yayılmıştır.
Abid Yaşaroğlu Hocanın Ders Notlarından…