1.Örgün Eğitim Kurumları
a.Sıbyan Mektepleri
Osmanlı Devleti’nde eğitim ve öğretimin yapıldığı ilkokul,sıbyan mektebi idi.Sıbyan mektepleri her köy,mahalle ve semtte açılmıştır.Okulları,devlet adamları ya da varlıklı kişiler vakıf yoluyla kurar ve vakıf giderleri vakıf gelirleriyle karşılanırdı.Köylerde,mahallelerde halk iş birliğiyle de mektep yapar,o zaman öğretmen ücretlerini veliler öderdi.Okul kayıt –kabul gibi herhangi bir işlem söz konusu değildi.Müslüman olan her ailenin çocuğu bu mekteplere gidebilirdi.Okulların genel amacı çocuğa okuma yazma ile İslam dininin kaidelerini ve Kur’an-ı Kerim okumayı öğretmekti.Osmanlı Devleti’nde ilköğretim,ıı.Mahmut Döneminde İstanbul’da zorunlu hale getirildi.Sıbyan mektepleri Tanzimat Döneminde kadar görevlerini devam ettirdi.Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethetmesinden sonra burada yaşayan Rum ve Galata Latinlerine kendi dini inanış ve ibadetlerini sürdürmeleri için kolaylık sağlanmıştı.Daha sonra ülkenin değişik yerlerinde yaşayan Ermeni ve çoğu Avrupa’dan getirilen Yahudiler bu imkandan faydalanarak İstanbul’da okullar açmışlardı.Ermeni,Rum ve Yahudi cemaatleri,kurdukları matbaalarda bastıkları kitaplardan da eğitimde faydalanmışlardır.
MEDRESELER
Osmanlı Devleti’nde orta ve yükseköğretim kurumlarının temeli medrese teşlilatına dayanmaktaydı.Osmanlı fetih politikasına göre fethedilen yerlerde ilk önce cami ve yanında medrese açılması bir gelenek halini almıştı.Medreseler ile topluma ve devlete gerekli din,ilim ve eğitim hizmetleri yanında devlet idaresinde ihtiyaç duyulan idari ve adli personelin yetiştirilmesi de sağlanmıştı.Osmanlılarda ilk medrese,1330’da Orhan Bey tarafından İznik’te yaptırılmıştır.Selçuklulardan Fatih Dönemine kadar Osmanlı medreselerinde eğitim,Nizamiye medreselerinin geleneğini devam ettirmiştir.Fatih Döneminde okutulacak derslerden müderrislere ödenecek maaşlara kadar değişik düzenlemeleri içeren plan hazırlanmış ve medrese eğitimi bir sistem üzerine oturtulmuştur.1463-1470 yılları arasında Fatih Külliyesi yaptırılmıştır.Sahnı Seman Medreseleri,Kanuni’ye kadar tefsir,ilahiyat fakültesi veya İslam akademisi seviyesindeydi. Kanuni Sultan Süleyman,Mimar Sinan’a İstanbul’da Süleymaniye Camii ve medresesini yaptırmıştır.Osmanlı eğitim ve öğretimini en yüksek noktaya ulaştıran Süleymaniye Medresesi,fen ve tıp ilimlerinin verildiği bir eğitim kurumu haline getirilmiştir.Orta düzeyindeki medrese öğrencilerine Softa,yükseköğretim düzeyindeki öğrencilere de Danişment denirdi.Sahn’ı bitirenlere İcazetname denen diploma verilirdi.Her medresede esas olarak bir müderris bulunur,yardımcısına da Muit denirdi.Kanuni Süleyman’ın ilk yıllarında Anadolu ve Rumeli’de vakıflarca yönetilen toplam 216 medrese bulunmaktaydı.Cer yoluyla Anadolu köylerini dolaşıp vaaz veren medrese öğrencileri bunun karşılığında yiyecek ve para alarak ihtiyaçlarını karşılıyorlardı.Bunlar yeterli olmayınca öğrencilerden Celali denen isyancılara katılanlar olmuştur.Medrese öğrencilerinin işsiz kalma korkusu,öğrenci disiplinin bozulmasına da sebep olmuştur.Koçi Bey ve Katip Çelebi gibi düşünürler medrese ve ilmiye sınıfının ıslahına yönelik raporlar sunmuşlardır.II.Mahmut,Avrupa usulü eğitim sisteminin kurulmasına teşebbüs etti.Çıkardığı bir fermanla İstanbul’da ilköğretim mecburi ve parasız olacağını ilan etti.1914’te Medreseleri ıslah nizamnamesi çıkarılarak öğrencilerin durumu düzeltilmeye çalışılmıştır.
ç.Asker Eğitimi
Osmanlı kara ordusunun en önemli bölümünü kapı kulu ocakları ile tımarlı sipahiler oluşturmaktaydı.Kapı kulu ocaklarına devşirme usulü ile alınan genç erkekler acemi oğlanlar ocağı denilen kışlada askeri ve bedeni bakımından eğitilirlerdi.Eğitim gören bu gençlerden yetenekli olanlar tespit edilip Enderun Mektebine alınır,geri kalanlar eğitim sonrası yeniçeri ocağına gönderilirlerdi.
İlk kez I.Murat zamanında Gelibolu’da bir acemi oğlanlar ocağı açılmış,sayıları zamanla arttırılmıştır.Acemi oğlanlar ocağı askeri ve bedeni birer eğitim ocağı olmakla beraber,kısmen birer sanat okulu niteliği de taşımaktaydı.Tımarlı sipahiler,gelirlerine göre belli sayıda Cebel-ü denilen atlı askerleri toplar ve bunlara gerekli askeri eğitimi verirdi.Deniz kuvvetlerinin askerlerine Levent denilirdi.Leventler Batı Anadolu’daki Türk gençlerinden seçilir,tersane ve gemilerde eğitilirlerdi.
2.Yaygın Eğitim Kurumları
a.Esnaf Eğitimi
Ahi teşkilatı mensuplarına mesleki,dini ve ahlaki eğitim vermekteydi.Esnaf olmak isteyenler küçük yaşta çırak olarak işe başlardı.Gerekli eğitimi alan çıraklar sınavla kalfalığa,en az üç yıllık kalfalıktan sonra yine sınavla ustalığa hak kazanırdı.
b.Halk Eğitimi
Halk;cami,mescit,tekke,kütüphane,cem evleri,yaren sohbetleri,sıra geceleri,sahaf,konaklarda çeşitli vesilelerle eğitilirlerdi.
Abid Yaşaroğlu Hocanın Ders Notlarından…