Türk devletlerinde merkezi yönetim , kağan, ayukı ve kurultaydan oluşmaktadır.
KAĞAN
Türk devletlerinde devletin başkanı ve hakimiyetin temsilcisi hükümdardı .Hükümdarın Tanrı tarafından üstün güç ve yeteneklerle donatıldığı kabul edilirdi. Tanrı bağışı olan bu güç ve yetenekler Köktürk Kitabeleri’nde kut,ülüg,küç olarak ifade edilmiştir. Türklerde Gök Tanrı’nın kut verdiğine inanılan hükümdar ailesinin erkek üyeleri “kağan” olabilirdi. Töreye göre hükümdar kurultayda seçilir Türk olan baş hatunun büyük oğlu hükümdar olurken küçük tiginler (şehzadeler) ise “şad” yani “ordu komutanı” olarak görev alırdı.
Kağanın çocuklarının olmaması veya küçük olmaları durumunda kardeşleri de hükümdar seçilirdi. Eski Türklerde yönetimde başarı devam ettiği sürece kağan tahtında oturudu. Tanrı’nın verdiği “kut” u geri aldığına inanılır , töreye göre kağan tahttan indirilirdi.Köktürk hükümdarları daha çok kağan unvanını kullanırken Uygurlarda da “İdikut” unvanı yaygınlaşmıştır.Kağanın en önemli görevi ülkeyi ve halkı düşmandan korumak , bütün toplulukları bir devlet çatısı altında toplamaktı.
Türk kağanı ; iç ve dış siyaseti düzenler , savaş ve barışa karar verir , savaşta ordulara komuta eder , elçiler gönderir , elçiler kabul eder , devlet görevlilerini tayin eder veya görevlerinden alırdı.
Devlet teşkilatı , doğu ve batı olmak üzere iki koldan yönetildi. Kağan “doğu”da (sol) oturduğu için doğu daima üstün kabul edilmiştir. “Batı” (sağ) bağımsız bir hükümdar gibi icraat ve kararlar almakla birlikte kağanın hakimiyetini tanıyıp iç ve dış işlerini onun adına yürütürdü. Devleti ilgilendiren bütün meseleler , kurultayda (mecliste ) alınan kararlara göre çözümlenirdi.
*Hatun Kağanın ilk eşine “hatun” veya “katun” unvanı verilirdi. Hatunlar , kağanlar gibi töreye uygun olarak hatunluk tahtına oturur , kurultaya katılarak kararlarda oy kullanılır ve elçileri kabul ederlerdi.
*Tigin Türk kağanının oğulları “tigin” unvanı ile anılırdı. İdari ve askeri alanda tecrübe kazanması amaçlanan tiginlerin idaresine devletin önemli bölgeleri bırakılır ; emrine de bir birlik (tümen verilirdi.
*Diğer Yöneticiler
Büyük Hun Devleti , “orta” , “doğu” ve “batı” olmak üzere “üçlü” devlet düzenine göre teşkilatlanmıştır. Bu düzenlemeye göre ; “orta” da Hun Hükümdarı Mete , “doğu”da veliahtlar , “batı” da ise Mete’nin akrabaları ile soylu Hun prensleri yer almıştır.
- HÜKÜMET (ayukı) Hunlardan itibaren yönetimle ilgili kararlar almak ve alınan kararları uygulamak amacıyla devlet yetkililerinin bulunduğu ayukı (bakanlar kurulu ) adı verilen kurul oluşturulmuştur. Ayukının başında “ aygucı” veya “üge” adı verilen bugünkü başbakan bulunurdu.
Türk devletlerinde “buyruk” adı verilen hükümet üyelerinin sayısı zaman zaman değişirdi. Özellikle Uygurlarda buyruklar büyük önem kazanmışlardır. Bu değişimi yansıtan ilk olay eski Büyük Buyruk Baga Tarkan’ın 776 ‘da iktidarı ele geçirmesidir.
İlk Türk devletlerinde siyasi , askeri , ekonomik , sosyal ve kültürel konuların görüşülüp karara bağlandığı meclislere “toy” ya da “kurultay” denilirdi. Büyük kurultaya kağan başkanlık ederdi. Onun olmadığı zamanlarda ise aygucı ( vezir) başkanlığında toplanılırdı. Kurultay üyelerine “Toygun” adı verilirdi.
Kurultay belirli zamanlarda toplanırdı. Bazı olağanüstü durumlarda da kurultay toplanabilirdi. Burada orun,ülüş,vezirler, beyler ve komutanlar yer alır memleketin ileri gelenleri ve memurlar otururdu.
Kağan kurultayın kararlarını dikkate almak zorundaydı. Örneğin Köktürk Devleti’nde Bilge Kağan’ın şehirlerin surlarla çevrilmesi ve Budizm’in kabul edilmesi istekleri kurultay tarafından reddedilmiştir.
Büyük Hun Devleti’nde Mete’den itibaren senenin başında,ilkbahar ve sonbaharda olmak üzere üç kere kurultay toplanırdı.
Hunlarda yılın başında yapılan ilk toplantı genellikle dini mahiyetteydi , ikinci toplantı bağlılık kurultayı olarak nitelendirilir , üçüncü kurultay ise sonbaharda yapılırdı. Savaş ve sayım kurultayı da denilen bu toplantıda ordu teftiş edilir , halk ve atların sayımı yapılır , savaş kararı görüşülürdü. Köktürklerde kurultay mayıs ayında yapılır; iktisadi ve kültürel meselelere çözüm bulunurdu.
Abid Yaşaroğlu Hocanın Ders Notlarından…