Büyük Selçuklu Devletinde Kültür ve Medeniyet Tarihi;
Devlet Teşkilatı
Selçuklu devlet teşkilatı; Karahanlı, Samanlı, Gazneli veAbbasi devletlerinin teşkilatından geniş ölçüde faydalanmıştır.
Hükümdar:
*Töre ve müesseselerin tanıdığıhaklarla devletin tek hâkimidir.
*Sultanunvanlı hükümdarlara genellikle sultanülazamdenilirdi.
*Sultana Halife tarafından künyeve lakap da verilirdi.
Sultan merkezdeoturur, ülke toprakları hanedan mensuplarıncaidare edilirdi.
*Merkeze bağlı beylikve atabeylikler vardı.
*Atabey, sultançocuklarının eğitimi ile ilgilenen görevlilereverilen unvandı.
Atabeylik:
*Selçuklularla birlikte Islam dünyasına giren ve kendilerinden sonraki devletlerietkileyen kurumlardan biri de atabeyliktir.
*Devlet hanedan üyelerinin ortak malı olduğundan
şehzadeler daha küçük yaşlarda eyaletlere melik olarak gönderiliyor; kendilerini iyi bir devlet adamı veasker olarak yetiştirmek üzere onlara birer atabey tayin ediliyordu.
*Atabeylerin hanedanın zayıfladığıdönemlerden itibaren Selçuklu ailesi üzerinde etkili olmaya başlamaları ve daha sonra kendi ailehâkimiyetleri altında, bölgesel hükûmetler kurmaları devletin parçalanmasında ve çöküşünde etkilioldu.
Hükûmet:
*Büyük divan denilen “divan-ı saltanat”ta, devletin genel işleri görüşülüp yürütülürdü.
*Selçuklularda büyük divandan başka, devletin mali, askerî, adli ve diğer işlerine bakan divanlar davardı.
Divan-ıIstifa:
*Devletin mali işleriyle ilgilenirdi.
*Başkanına müstevfi adı verilirdi.
Divan-ı Arz
*Ordunun her türlü ihtiyaçlarını karşılar, hassa askerlerinin maaşlarını verirdi.
*Başkanına emir-i arz denirdi.
Divan-ıIşraf
*Devletin mali ve idari işlerini denetlerdi.
*Başkanına müşrif denirdi.
Divan-ıİnşa
* Devletin iç ve dış yazışmalarını yürüten divandı. *Başkanına tuğraî denirdi.
*Hükümdara ait yazılara hükümdarın tuğrasını çekerdi.
Niyabet-i Saltanat
*Hükümdar başkentte olmadığı zamanlarda devlet işleri ile ilgilenen divandı.
*Bu makamda bulunan ve sultana vekalet eden kimseye naib adı verilirdi.
*Divan-ı Mezalim Ağır siyasi suçlar görüşülüp karara bağlanırdı.
Hukuk Sistemi
*Büyük Selçuklularda hukuk şer’i ve örfi olmak üzere ikiye ayrılırdı.
*Şer’i hukuk temelini İslam hukukundan alırdı.
*Örfi hukuk ise devlet kurumlarının çalışmasını düzenleyen ve temelini eski Türkgeleneğinden alan hukuk kurallarıydı.
*Şer’i davalara kadıların başkanlık ettiği mahkemelerde bakılırdı.
*Baş kadıya kadiü l kudat denilirdi.
*Örfi hukuk konuları ile ilgili davalara bakan mahkemelerinbaşı ise emir-i dad idi.
*Bir tür yüksek mahkeme demek olan Dîvan-ı Mezalim’e sultan başkanlık ederdi.
*Kazaskerler, ordu mensuplarının davalarına bakardı.
*Selçuklularda mülkiyeti devlete ait olan miri topraklar dört bölümde değerlendirilir:
- Has arazi: Geliri hükümdara ait olan arazidir.
- Ikta arazi:
*Büyük Selçuklu Devleti sahip olduğutoprakların bir bölümünü emirlere, valilere, komutanlaraikta olarak vermiştir.
* Bu ikta sahiplerikendilerine ayrılan araziden elde ettikleri gelirlerlegeçinirlerdi.
- Mülk (hususi) arazi:
*Şahıslara ait arazilerdir. Arazi sahibi isterse araziyi çocuklarına mirasbırakabilir satabilir veya vakfedebilirdi.
- d. Vakıf arazi: Gelirleri ilmî veya sosyal kurumların kurulması ve masraflarının karşılanması içinayrılan topraklardır.
*Fütüvvet, esnafın kendi aralarında birleşerek kurdukları dinî-iktisadi bir teşkilatlanmadır.
* Herzanaat kolu, bir lonca teşkilatına bağlıydı. Loncalar, meslek ve erbabını kontrol altında tutardı.
*Buteşkilat daha sonra Osmanlılara geçti.
*Selçuklusarayında, devlet kurumlarında ve edebî eserlerde genellikle Farsça, medrese çevrelerinde Arapça,Selçuklu hanedanı ile Türkmenler arasında ve orduda da Türkçe konuşulup yazılırdı.
Saray görevlileri
Emir-i Alem:saltanat sancaklarını korurdu
Emir-i Candar: Sarayı ve hükümdarı korurdu
Emir-i Çeşniğir:Sultanın yemeklerinden sorumludur
Şarabdar:Sultanın içeceklerini hazırlardı
Emir-i ahur:Sarayın ahırlarından sorumludur
(Abid Yaşaroğlu Hocanın Ders Notlarından)