1982 Anayasası (9 Kasım 1982)
Türkiye’nin 9 Kasım 1982’den bu yana geçerli olan anayasasıdır. 12 Eylül Darbesi sonrasında askerî yönetimin emriyle Danışma Meclisi tarafından hazırlanmış, 23 Eylül 1982 tarihinde Danışma Meclisi tarafından ve 18 Ekim 1982 tarihinde Millî Güvenlik Konseyi tarafından kabul edilmiş, 7 Kasım 1982 Pazar günü yapılan halkoylaması sonucu % 91,37 oranında kabul oyu ile kabul edilmiştir.
Anayasanın ilk üç maddesinin değiştirilmesi ve değiştirilmesinin önerilmesi dördüncü madde ile yasaklanmıştır. Anayasa, bugüne kadar yirmi bir kez değişikliğe uğramıştır. Anayasada 7 kısım, 177 madde ve 16 geçici madde bulunmaktadır.
Bu anayasayı hazırlayan ve taslağını kabul eden Danışma Meclisi, 1961 Anayasasını hazırlayan Kurucu Meclisin aksine tümüyle tayin yoluyla oluşmuştur. 1982 Anayasası, 1.626.431 “ret” (yüzde 8,63) oyuna karşılık 17.215.559 “kabul” (yüzde 91,37) oyuyla kabul edildi.Bu oran 1961 Anayasasının %61,5 olan “evet” oylarına göre çok yüksek bir kabul düzeyini yansıtmaktadır. Bu yüksek kabul oranının sebepleri arasında MGK’nin partilerüstü görünümü, medyanın sıkı denetim altında tutulması, siyasi partilerin kapatılmış olması, 12 Eylül 1980 öncesinin halkta derin izler bırakması, şiddet olaylarına tepki, eski siyasi iktidarlara güvensizlik ve referandum sonucunun “hayır” çıkması hâlinde olacakların belirsizliği sayılabilir.
Anayasa Başlangıç hariç olmak üzere toplam yedi kısımdan oluşur. Bunlar şu şekildedir: Başlangıç, Genel Esaslar, Temel Haklar ve Ödevler, Cumhuriyetin Temel Organları, Mali ve Ekonomik Hükümler, Çeşitli Hükümler, Geçici Hükümler ve Son Hükümler. Başlangıç Anayasa metnine dahildir.
Başlangıç kısmı Anayasanın dayandığı temel görüş ve ilkeleri belirtir ve Anayasa metnine dahildir. Anayasa’nın nasıl yorumlanacağını ve yurttaşların vatan ve millet sevgisine emanet ve tevdi olunduğunu ifade eden bölümüdür.
Genel Esaslar ise devlet ile ilgili tanımları içerir ve “Türk Milleti” olarak tanımlanan vatandaşların egemenlik haklarından anayasal devlet organlarına verdiği yetkileri tanımlar. İlk üç madde 4. maddede belirtildiği üzere değiştirilemez, değiştirilmesi teklif dahi edilemez.
Temel Haklar ve Ödevler
Cumhuriyetin Temel Organları olarak belirlenmiş ve kuvvetler ayrılığı prensibi ile hareket etme zorunluluğu olan Yasama, Yürütme ve Yargı organlarına verilen yetkileri ve bunların görevlerini tanımlar.
Malî ve Ekonomik Hükümler devletin hareket edeceği temel mali ekonomik politikaları ve kuralları belirler.
Çeşitli Hükümler
kısmında Başlangıç’ta da belirtilen İnkılâp kanunlarının korunması ile ilgili durum daha önceki anayasalarda yer alan kanunlar sıralanarak detaylı biçimde açıklanır.
Geçici Hükümler
kısmında anayasa değişiklikleri sırasında ortaya çıkan geçici durumlar yer alır.
Son Hükümler Anayasa değişikliğinin nasıl yapılabileceğini ve bu anayasa metni içeriği ile ilgili teknik bilgileri içerir.
“Egemenlik, kayıtsız şartsız Türk milletinindir ve bu egemenlik haklarının kullanım yetkileri bu Anayasaya bağlı olmak kaydı ile kuvvetler ayrılığı ilkesi çerçevesinde kesin çizgilerle olmasa da yatay mânâda bir denklik yaratılarak yasama, yürütme ve yargı arasında paylaştırılmıştır.
Egemenliğin kullanılması, hiçbir surette hiçbir kişiye, zümreye veya sınıfa bırakılamaz. Hiçbir kimse veya organ kaynağını Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz. Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır. Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.
Yasama yetkisi Türk Milleti adına TBMM’nindir ve bu yetki devredilemez. Yasama kısmında 1961 sisteminin getirdiği çift kanatlı meclis sistemi terk edilmiş, meclis tek çatı altında birleştirilmiştir.
Yürütme yetkisi ise, aynı zamanda devletin başı olan Cumhurbaşkanı’na verilmiştir.
Yargı yetkisi ise yine Türk Milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır.
Anayasada devlet, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olarak tanımlanmaktadır. Devletin şeklini, dilini, başkentini ve rejimin temel özelliklerini belirler. 5. Maddede ise devletin temel amaç ve görevlerini şöyle tanımlar;
Devletin temel amaç ve görevleri, Türk milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır.
Olağanüstü hâl rejimlerini düzenleyen maddesinin (Olağanüstü hâl yönetimi mad. 119) öngördüğü koşullarda yasama yetkisinin kısmen Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ile cumhurbaşkanına devredilmesi öngörülüyor.
Ayrıca geçici 15. madde cunta döneminde yapılmış uygulamalara ve çıkarılmış yasal düzenlemelere Anayasa’ya uygunluğu bakımından denetimi yasaklamaktaydı. Bu madde, 2010 Türkiye Anayasa Değişikliği Referandumu ile yürürlükten kaldırılmıştır.
1982 Anayasası kazuistik (her şeyi kuralla çözümleyen, ayrıntıcı) bir anayasadır.