15 Mart 1962 yılında dönemin ABD Başkanı John Fitzgerald Kennedy Temsilciler Meclisinde yaptığı konuşmada ilk kez Tüketici Hakları kavramından söz etti. Birleşmiş Milletler 1985 yılında aldığı kararla konuşmanın yapıldığı tarih olan 15 Mart tarihini “Dünya Tüketici Hakları Günü” olarak ilan etti. 4077 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun 1995 yılında Türkiye’de yürürlüğe girdi.

1. Temel İhtiyaçların Karşılanması Hakkı

İnsanın, insan olmasından kaynaklanan ve hayatını sürdürebilmesi için gereken asgari ihtiyaçları işaret eden bu hak şu kavramları içerir;

• Gıda maddesi tüketebilme
• Giyinme ve kuşanma
• Barınma (konut) hakkı
• Temel sağlık koşul ile hizmetlerinden yararlanabilme hakkı

2. Güvenlik ve Güven Duyma Hakkı

Yine birinci temel hakla bağlantılı olarak ve ihtiyaçlar hiyerarşisinin alt kademesinde yer alan diğer bir unsur da “güven içerisinde hayatı sürdürme” isteğidir. Güvenlik ve güven duyma hakkı, bu temel gerçeğe işaret etmekte ve günümüz hayat şartlarına paralel olarak şu unsurları içine almaktadır.

Hayatı idame ve genel sağlığını koruma bakımından tehlikeli ve zararlı etkiler taşıyan ya da sonradan olabilecek;

• Her çeşit mal ve mamüle,
• Tüm hizmetlere,
• Her ölçekte imalat, üretim, süreç, yöntem ve prosedürlerine,
• Aracı ve satıcı işletmelerin ve her hükmün, potansiyel ve/veya fiili tehlikeye sebep olabilecek icraat ile risklerine karşı korunma hakkını iade eder.

Bu hakla ilgili olarak ortaya çıkan vazgeçilemez bir unsur da standartlar ve standardizasyon konusudur. Bu yönüyle, standartlar ve standartlaştırma konuları, tüketici hakları mevzuatının ayrılmaz ve önemli bir parçasıdır.

3. Bilgi Edinme Hakkı

• Satın alınabilir mal ve hizmetler hakkında bilgi sahibi kılınma,
• Yanıltıcı, yanlış ve eksik reklam uygulamalarına karşı korunma,
• Pazarlama karmasının diğer tüm unsurlarında (ambalaj, etiket, promosyonlar, (vb) yanıltıcı, eksik ve yanlış anlayış ile uygulamaları önleme, amaçlarına uygun, düzeltici ve engelleyici tedbirlerle, tüketicinin bilgi edinme hakkı tesis edilmeye çalışılmaktadır.

4. Seçme Hakkı

Demokrasilerle siyasal yetkiyi kullanacak mercileri özgür iradeleri ile seçen vatandaşların (tüketicilerin) aynı mantık doğrultusunda, istek ve ihtiyaçlarını karşılayacak mamul ve hizmetleri de seçme hakkı bulunmalıdır. Bunun için de, kendisine alternatif mamul ve hizmetler sunulmalı; kısıtlı sayıda, ya da alternatifsiz bırakılmamalıdır.Zaten serbest piyasa ekonomisinin temel mantığı da “mevcut alternatifler arası rekabet yoluyla geliştirme-iyileştirme” değil midir?

Tüketicinin hakları arasında yer alan seçme hakkının kapsamında;

• Rekabetçi fiyatlar ve karşılaştırılabilir diğer niteliklere sahip, çok çeşitli mamul ve hizmetin tüketiciye sunulması,
• Çok çeşitlilik (alternatif) söz konusu olmasa dahil, belirli sahalarda kabul edilebilir fiyat, tatminkar kalite ve servis garantisinin sağlanması unsurları söz konusu edilmektedir.

5. Temsil Edilme (Sesini Duyurma) Hakkı

Temel bir hak olarak; tüketicinin (sesini duyurma) temsil edilme kapsamında;

• Siyasi otoritenin, sosyoekonomik politikalarını oluşturmasında dikkate alınmak, etkili olmak.
• Kamu kuruluşlarında temsil edilmek,
• İşletmeler ve onları şemsiyeleri altında toplayan kurumlarda çıkarları temsil etmek, gerektiğinde müdahil olabilmek,
• İşletmelerin değişik aktivitelerinde (tüketici panelinden, yeni ürün geliştirmeye kadar….) rol oynamak görüş ve istek bildirmek gibi aktiviteler yer almaktadır.

6. Tazmin Edilme Hakkı

Tüketicilerin hakları arasında, görülen zarar ve/veya ihmal karşılığında tazminata hak kazanma güvencesinin de bulunması hukuk mantığının gereğidir. Temelde, tüketicinin “haklı” taleplerinin, firmalar ve diğer kuruluşlar nezdinde takibe geçilebilmesi ve dikkate alınması olarak belirtilebilecek bu yaklaşım çerçevesinde;

• Kusurlu malların geri alınmasında kolaylık,
• Kusurlu hizmetlerin yeniden görülmesi imkanlarının var olması,
• Kusurlu malların geri alınması(değiştirilmesi) mümkün değilse, bedelinin iadesinin sağlanması,
• Hukuki temellere dayanılarak, tazminat-zarar-ziyan bedeli ödenmesi hakkının düzenlenmesi,
• Resmi kuruluşlara, hukuki ve moral desteğinin sağlanması unsurları yer almaktadır.

Gelişmiş ülkelerde, “tazmin edilme hakkı” ile bağlantılı olarak geniş çerçeveli yasal düzenlemelere ve kurumlaşmaya gidildiği görülmektedir.

7. Eğitilme Hakkı

Hemen her alanda gelişme kaydedilmesinin temel unsuru olarak “eğitim” konusu gösterilmiştir. Çağdaş dünyanın temelinde eğitim yer almaktadır. Tüketici gibi kapsamlı bir konunun da, eğitim çerçevesinden ayrı ele alınması düşünülemez. Tüketicinin eğitilme hakkı, sorumlu ve bilinçli tüketici olma yolunda;

• Her seviyedeki eğitim öğretim kurumlarında; okullarda bilgilendirme ve eğitilme,
• Bunlar dışında kalan kuruluşlarda ve sosyal organizasyonlar çerçevesinde aydınlatılma ve eğitilme,
• Televizyon, sinema vb görsel yayın araçları ve basın-yayın aracılığıyla ilgili konularda kamunun bilgilendirilmesi ve aydınlatılması hususlarını kapsamaktadır.

8. Sağlıklı Bir Çevreye Sahip Olma Hakkı

Sağlıklı bir çevreye sahip olma hakkı çerçevesinde;

• Yaşadığımız hayatın kalitesini arttıracak fiziksel ve çevreye sahip olma,
• Çevresel tehlikelerden korunma,
• Bugünkü nesiller için olduğu kadar, gelecek kuşaklar için de geçerli sayılabilecek çevreyi koruma ve kollama hakkını muhafaza hususları belirtilmektedir.

Kaynak: Tüketici Postası,Tükçev