Cebir ve algoritmada bir üstad: El-Harezmi

Biyografi
Çalışmaları bir yana, sadece kendisini tanıtmaya sayfaların yetmeyeceği bir bilginimizi tanıtalım istedim bu haberimde. Ancak bu bilginimizin ismini açıklamadan önce şunları belirtmekte fayda var: Ey ...
EMOJİLE

Çalışmaları bir yana, sadece kendisini tanıtmaya sayfaların yetmeyeceği bir bilginimizi tanıtalım istedim bu haberimde. Ancak bu bilginimizin ismini açıklamadan önce şunları belirtmekte fayda var: Ey sevgili okuyucu! Değerli bilginlerimizi o kadar kısa cümlelerle tanıtmaya çalışıyorum ki, ister istemez içimde bir ürperti de dolanıyor.

Ürpertinin nedeni belli: Kıymetli bilginlerimizi, o kadar az cümleyle tanıtacağım derken, bilginlerimiz adına mücadelesini verdiğim ‘hakkını teslim edebilme’ görevini biz kendi yazılarımızda yerine getirebiliyor muyuz acaba?

Uzun sorgulamalara gerek yok, kendimizi kısa bir sorguya çektikten sonra, evet, hoşlanmasak da kendimize kızdığımız bir nokta gibi duran bu olgu karşısında siz sevgili okuyucudan ve bilginlerimizden özür diliyorum. Bu eksikliği, bilginlerimiz için yazılan-ne yazık ki az sayıda olan- metinlerden ve bilim tarihi kitaplarının ilgili bölümlerinden, şayet yetkinliğe sahip ise onlar için yazılmış İngilizce makalelerden tamamlamayı da kendimi ve siz sevgili okuyucuya tavsiye ediyorum.

Bir matematik üstadı: El-Harezmi

Astronomi, coğrafya alanlarında ve özellikle matematik alanında çalışmalar yapmış, Beytül Hikme’de halife El-Me’mun’un göz bebeği olmuş, yayımladığı kitap ile Batıda adından oldukça uzun zaman söz ettirmiş ve şaşırtıcıdır ki bu çalışmalarına hürmeten Batının takdirini kazanmış bilginimiz olan Muhammed bin Musa el-Harezmi’yi tanıtalım istedim.

Harzem bölgesinin Hive şehrinde doğan Muhammed bin Musa el-Harezmi, pek hoş karşılamasam da birçok bilim tarihçisinin aşırı derecede (abartılı şekilde) övündüğü bir özelliği ile ilk olarak karşımıza çıkar: Bilginimiz, Türk ulusundan, yani Türk’tür. Abbasiler döneminin en önemli özelliklerindendir bilirsiniz; Orta Asya’daki halklarla daha yakın ilişkiler kurulmuş, bu coğrafya kökenli kişiler önemli mevkilere getirilmişlerdir.

Halifenin en seçkin bilgini: El-Harezmi

Muhammed bin Musa el-Harezmi (kısaca el-Harezmi) de, ilmî çalışmalara en büyük desteği vermiş Abbasi halifesi el-Me’mun’un Bağdat’ta kurdurmuş olduğu Beytül Hikme (Hikmet Evi)’ye bizzat halifenin emri ile atanmıştı.

Tercüme hareketi denilen hareketle Grekçe, Sanskritçe ve Süryanicedeki önemli metinlerin Arapçaya tercüme edilmesi ile birçok uygarlığın gerçekleştirmiş olduğu ilmî çalışmaları özümsemeye imkân sağlanan dönemde yaşamış olmasının el-Harezmi’nin başarısının üzerinde büyük bir katkısı bulunmaktadır.

Farklı uygarlıkların ilmî çalışmalarını kendi potasında eriterek ortaya yepyeni bir sentez sunan el-Harezmi, gerçekleştirmiş olduğu bu büyük faaliyet ile matematik alanında hâlâ sıkça kullanılan birkaç terimin isim babası olarak Batı tarafından dahi anılagelir olmuştur.

Cebir ve algoritma terimleriyle yâd edilen üstad

Matematik ile ilgilenenler cebir ve algoritma (algorithm) terimlerini elbette duymuşlardır; ancak duymak yetmez, acaba bu terimlerin kökeni nedir, merak etmiş midir?

Az çok nereye bağlayacağımı tahmin edebiliyorsunuz. Ancak biz yine de bağlayamayanlara açıklayalım bu terimlerin nereden geldiklerini.

Cebir (İngilizcede algebra) kelimesi, Arapça ‘el-Cebr’ kelimesinden gelir. Bu kelimeyi matematik literatüründe ilk defa kullanan kişi el-Harezmi’dir ve kullandığı eser de ‘El-Kitab el muhtasar fi hisab el cebr ve’l mukabele’ adlı eseridir.

Cebr ve mukabele terimlerinin kolayca açıklanması için Donald R. Hill’in Gökyüzü ve Bilim Tarihi kitabına başvuruyorum:

“Cebr ve mukabele terimlerinin anlamı bir yazardan diğerine farklılıklar gösterir. Genellikle ilk kelime tüm terimlerin pozitif olması için gerekli işlemleri ifade eder.

Şu halde 6×2 -36x +60 = 2×2 – 12 İfadesi, cebr ile 6×2 + 60 + 12 = 2×2 + 36x
şekline gelir. Mukabele ise benzer terimlerin sadeleştirilmesi anlamında kullanılır. Buna göre, yukarıdaki eşitlikten türetilen 4×2 + 72 = 36x denklemi 4’e bölünürse, x2 + 18 = 9x olarak basitleşir.”

Bu pratik çözümden önce uzun uzadıya yazılarak çözülen problemler artık daha hızlı bir şekilde çözülebilir hale gelmişti.

Algoritma terimi ise el-Harezmi’nin isminin Latincede söylenen şeklidir. Yani matematikteki önemli kavramlardan birine eserinin adı, diğerine ise kendi adı verilmiştir.

Coğrafya ve astronomide de üstad

Matematik çalışmalarının yanında astronomi ve coğrafya ile de uğraşan kıymetli bilginimiz, Hintlilerin en önemli astronomik cetvellerinden (zîc) olan Siddhanta’yı Batlamyus’un Almagest isimli eserinden yararlanarak astronomi alanında, yine Batlamyus’un Coğrafya isimli eserini de Arapça’ya çevirerek coğrafya alanında güzel çalışmalara imza atmıştır.

Haberimin başında da belirttiğim gibi, birkaç sayfaya sığdırılamayacak hayatıyla ve çalışmalarıyla tanıtmaya çalıştığım bu güzel bilginimizi, yerden yere vurduğumuz Batı bilim anlayışında bir konumda görebiliyoruz. Ama gelin görün ki ülkemiz insanlarının anlayışında barındığı yer Batının istediğinden ne yazık ki fazla gözükmemektedir.

Matematiğin vazgeçilmezi olan cebirin en büyük üstadı olan bu bilginimizi hakkıyla tanıyabilmek temennisiyle…

Dünyabizim