İslam medeniyetinin en güçlü sanat dallarından biri mimaridir. Namazın cemaatle kılınması tavsiyesi camiyi, bedensel temizlik vecibesi hamamı, yolcuya hizmet ilkesi han ve kervansarayı, İslam’ın ilme verdiği değer medreseyi, nefis terbiyesi tekkeyi doğurmuştur. İslam toplumlarından her biri, her hanedan hatta her sanatçı kendi mimari anlayışına göre İslam mimarisine renk katmıştır.
İslam Mimarisini; dini mimari, sivil mimari ve askeri mimari olarak üçe ayırabiliriz.
İslam’da Dini Mimari:
İslam mimarisinin en önemli ve güzel eserleri, Allah’ın evi kabul edilen mescid ve camilerdir. Camiler, İslam’daki tevhid inancının hayata geçtiği mekânlardır. Müslümanlar, ibadethanelerini kendi meskenlerinden üstün tutmuşlardır. Mimari ve tezyinat bakımından evlerinden daha özenli inşa etmişlerdir.
Camiler farklı niteliklerine göre isimlendirilmiştir:
- Fethedilen beldelerde açılan veya kurulan ilk camiye fethin hatırası olarak fetih camii
- Şehirdeki merkezi camiye ulu cami veya cami-i kebir
- Osmanlı Sultanlarının inşa ettirdikleri camilere selatin camii denilmiştir.
Yol boylarında, daha çok bir çeşme başında, yolcuların gelip geçerken namaz kılmaları için yapılan, üstü açık mescitler de namazgâh olarak isimlendirilmiştir.Yöresel ve estetik yaklaşım farklılıkları olsa bile cami mimarisinde; avlu, şadırvan, mihrab, minber, vaaz kürsüsü, minare, mahfil ortak unsurlar hâline gelmiştir.
Türbeler, İslam coğrafyasında önemli kişilerin mezarlarının üzerinde inşa edilmiştir.
İslam coğrafyasında yer alan tekke, zaviye ve dergahlar da dinî mimari kapsamındadır.
İslam’da Sivil Mimari:
İslam medeniyetinde sivil mimari geniş bir uygulama alanı bulmuştur. Sivil mimarinin en önemli unsuru evdir. Harem ve selamlık olmak üzere iki bölümden meydana gelir. Avlu, evi dış dünyaya karşı muhafaza eder. Ev basit bir sığınak olmayıp yaşlı, çocuk, kadın tüm ailenin bütün hayatını kapsamak üzere tasarlanmıştır. Sivil mimarinin bir unsuru olan hamam, bir bölge fethedildiğinde veya yeni bir yerleşim yeri kurulduğunda ilk inşa edilen yapılardandır. Anadolu’da ilk hamam binaları, TürkiyeErmenistan sınırındaki Ani’de bulunan Selçuklu hamamlarıdır.
İslam medeniyeti bir su medeniyeti olarak da adlandırılır. Osmanlıda çeşme ve sebil yaptırmak, sevap kazanma amacını da aşarak bir zevk ve başlı başına bir estetik gayeydi. Sebiller yoldan gelip geçenlere soğuk menba suyu içmeleri için yaptırılmış vakıf eserleriydi. Bu sebillerde cuma, kandil ve bayram günlerinde bal ve şerbetler ikram edilirdi.
İslam ülkelerinde saraylar, görkemli yapılar değildir. Hükümdarlar dinî mimariyi gölgede bırakacak tercihlerden uzak durmuştur. Osmanlı devletinin en güçlü olduğu dönemlerde inşa ettirdiği Topkapı Sarayı, çağdaş saraylar arasında mütevazı görünümüyle bu anlayışı yansıtır.
İslam’da Askeri Mimari:
Ordugâhlar, ribatlar, kaleler, surlar, hendekler, tabyalar, ok meydanları, gözetleme ve haberleşme kuleleri askeri mimarinin başlıca unsurlarıdır.