Prof. Dr. Atilla Yayla / İstanbul Ticaret Üniversitesi Öğretim Üyesi
Gezi’den arta kalanlar: Gezi geçici bir birliktelikti
Gezi olaylarının üzerinden, çok fazla olmasa da, biraz zaman geçti.
Hem hâlihazırda ülkede nispî bir sükûnetin hâkim olması hem de elimizde daha çok somut bilgi toplanması sayesinde ne olup bittiği, geriye ne kaldığı ve bundan sonra neler olabileceği hakkında daha sağlıklı değerlendirmeler yapabilecek durumdayız.
İlgili Haberler
İktidar için takıntı ve ‘kaçış’: Gezi
Erdoğan’a “cadı avı” eleştirisi
Gezi Fenomenolojisi: Neye niyet, neye kısmet?
İlgili Konular
Gezi Parkı Eylemleri, Türkiye
Gezi’yi doğru tahlil edebilmek için aslında bir değil birçok Gezi olduğunu veya Gezi’nin dar ve geniş anlamda yorumlanabileceğini göz önünde tutmak gerekir.
Birçok gözlemci ve yorumcunun sekteryen yorumlara gömülüp kalmasının ve kendi gördüğü parçayı manzaranın tamamı zannetmesinin sebebi bu.
Gezi, Mayıs ayı sonlarında, gerçekçi ve meşru olduğu tartışmalı bir çevre hassasiyeti ile başladı. Bu hassasiyet Gezi Parkı’nın işgal edilmesiyle sonuçlandı.
Hükümet birkaç gün sonra parkı abartılı, haksız, hatta yer yer suç teşkil edebilecek bir şiddet kullanımı yoluyla boşaltmaya kalktı.
Aşırı polis şiddeti bir toplumsal reaksiyona yol açtı.
Çeşitli ideolojik çizgilerden çok sayıda insan buna tepki göstermek için Taksim Meydanı’na koştu. Çatışmalar yaşandı. Sonra polis meydandan çekildi. Polis şiddetine gerekli reaksiyon olarak doğan sivil şiddetin burada bitmesi gerekirken, tersi vuku buldu.
İstanbul’da şiddet bütün şehre yayılıp ve özellikle başbakanlık ofisini hedef alırken, başta Ankara, İzmir ve Mersin olmak üzere sivil şiddet tüm ülkeyi kapladı.
Olaylarda hayatını kaybeden iki eylemcinin Hataylı olması da, Suriye olayının şehirdeki tesiriyle birleşince, Hatay’ı diken üstünde bir yer hâline getirdi. Geniş Gezi böylece doğdu. Çevre duyarlılığının motive ettiği sanılan bu süreç hızla öncüsü aktörlerin abartılı ve haksız siyasî talepler dile getirme aracına ve Başbakan üzerinden demokratik sandıkla gelmiş hükümeti görevden uzaklaştırma arayışına dönüştü.
‘Gezi geçici bir beraberlik’
Gezi’yi Gezi’de toplanan kitle üzerinden sosyolojik analize tabi tutmak imkânsız.
Zira, orada geçici bir beraberlik gerçekleşti. Parkta oluşmuş, oturmuş, kimliği belli, özellikleri tespit edilebilir bir sosyal özne yoktu. Başlangıçtaki toplumsal çeşitlilik hızla kayboldu. Sonunda eylem radikal sol, şiddeti sadece benimsemeyen aynı zamanda seven örgütlerle, Atatürkçü, CHP’li kitlelerin ittifakına dönüştü.
Bu yüzden “Gezi gençliği” denen namevcut özne üzerinden tahlil yapmak anlamsız.
Demokrasiye karşı kalkışmaya dönüşen eylemin ana ideolojik rengi sol Kemalist. Bunu, eylemcilerin ana kitlesinin CHP tabanı olması tek başına kanıtlıyor. Nitekim, CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, bazen övünerek bazen naifçe itiraf ederek, bu hususu belirtti.
Buna ilaveten eylemlerin baş organizatörü Taksim Dayanışması’nın ideolojik kompozisyonu da sol Kemalist bir öncülüğün ve kalabalığın var olduğunu kanıtlıyor.
Türkiye tarihi sokak eylemlerine yabancı değil. 12 Eylül 1980 öncesi bunun acı hikâyeleriyle dolu. Ancak, ülke 30 yılı aşkın bir süredir bu çapta bu tür eylemlerle karşılaşmadı.
Kürt bölgesindeki benzer eylemlere zaten diğer yerlerin gözü kördü. İstanbul’da Taksim’de patlayan olay tüm Türkiye’yi etkiledi.
Kemalist kitleler burada bir nefes alma ve iktidara bir darbe indirme mecrası buldu. Yıllardan beridir kaybetme duygusu içinde yaşıyorlardı. İddia edildiği gibi bunun tek sebebi sadece Erdoğan’ın haksız hayat tarzı eleştirisi sayılacak sözleri değildi.
Devamlı seçim kaybedilmesi, darbecilikle itham edilen ordu subaylarının yargılanması ve mahkûm edilmesi, küçümsenen dindar mütedeyyin kitlelerin sosyal ve ekonomik hayatta daha görünür hâle gelmesi, fikir alanında Kemalistlerin öncülüğü ve gündem belirleyiciliği kaybedip sadece ezber tekrarlayan kimseler seviyesine düşmesi gibi faktörler bu kitleyi derinden huzursuz etmekteydi.
Gezi ayaklanması bu huzursuzluğun söz konusu çevrelerde yarattığı enerjinin dışa vurulmasını ve kısmî de olsa bir galibiyet duygusunun yaşanmasını sağladı. Bu yüzden, Kemalistler canlarını dişlerine takarak, üstelik yalnız da değil, birçok durumda ailece, Gezi’nin etrafında gezindi.
‘Gezi’nin tabanı esas olarak CHP’
Şüphe yok ki, Gezi olaylarından sadece Kemalistler etkilenmedi. Diğer halk kesimleri de müteessir oldu. Hatta bu ikincisi daha büyüktü. Gezi esas itibariyle CHP tabanına dayandı. MHP uzak durdu. BDP yanaşmadı. Her iki siyasî çizgi de Gezi’de bir siyasi proje olduğunu hissetti.
MHP meşruiyet endişesini gerekçe yaparken BDP Türkiye’nin kadim Kürt probleminin kazaya kurban gitmesinden, daha doğrusu kazaya getirilmesinden korktu.
Kısaca, toplumun yaklaşık yüzde 80’i Gezi’den uzak durdu. Buna karşılık, her anlamda Gezi’den rahatsız olan ana kitle AK Parti tabanıydı.
Ama yoğun rahatsızlık duyanlar sadece partililerden ibaret değildi. Bu satırların yazarı gibi daha seküler hayat tarzına sahip olan bazı liberaller ve demokratlar da olaylardan endişe duydular ve hatta Gezi’yi aynı zamanda kendilerine yönelik bir saldırı gibi gördüler.
‘Menderes sendromuna Erdoğan sendromu eklenebilirdi’
Dindar mütedeyyin kesim, haksız olmayarak, Erdoğan’ın şahında somutlaştırılan saldırıların kendine yönelik olduğunu kavradı. Başarılı olması hâlinde bu saldırının hem siyasî temsilcilerinin haksız bir muameleye tabi tutulması hem de her anlamda kendi hayat alanının daraltılması sonucunu vereceğini anladı. Başbakan’ın yerinde bir kararla düzenlediği dev mitinglere canhıraş bir şekilde koşması bundandı.
Geniş anlamda Gezi Türkiye demokrasisine büyük darbe indirme potansiyeline sahipti. Gezi Erdoğan’ı alaşağı etme arayışında başarılı olsaydı, Türkiye siyasetine Menderes sendromuna ilaveten bir de Erdoğan sendromu eklenmiş olacaktı.
Böylece siyasetçiler bir gün bir askerî darbeyle idama gönderilebileceklerini veya Erdoğan gibi sokak şiddetiyle devrilebileceklerini daima akıllarının bir köşesinde tutacaklardı. Bu onların hiçbir konuda asla ciddî inisiyatif alamamalarına sebep olacaktı.
Türkiye’deki başka demokrasilerdekine göre çok daha açık olan demokratik iktidar bürokratik iktidar makasının ikincisi lehine takviye edilmesini sağlayacaktı. Kısaca, bürokratik devlet güçlenecekti.
Gezi benzeri olayların tekrarlanmak isteneceğine şüphe yok.
Çünkü Türkiye’yi iki yıl sürecek ve üç önemli seçimi kapsayacak bir süreç bekliyor. Nitekim, bu yönde istihbarat bilgilerinin bulunduğundan söz ediliyor.
Ancak, yeni olaylarda aynı başarının tekrarlanması ihtimali zayıf. Hükümet tecrübe kazandı ve mutlaka daha hazırlıklı olacaktır. Toplum da artık bu olayların demokrasi dışı amaçlara hizmet edeceğinin farkında. İlk olmanın psikolojik ve toplumsal avantajı kullanılıp tüketildi.
Ayrıca, bu eylem tarzı Türkiye halkının ortalama tarzına yabancıdır ve abartılması halinde karşıt duruşları güçlendirme ihtimali her zaman var. Yeni Gezi’ler düşünenler bu noktaları göz önünde tutarlarsa iyi ederler.
BBC Türkçe