“Poligraf oyun değildir” diyor Gazit Poligraf Enstitüsü’nden Eran Gazit. “Sistemi test ederken kaybedecek değerli bir şeyiniz olması lazım: İşiniz, evliliğiniz ya da özgürlüğünüz gibi.”
İsrail’de Polis Poligraf Birimi’nde 10 yıl çalıştıktan sonra Tel Aviv’de Enstitü’yü kuran babası Mordi Gazit ile röportaj için oradayım.
Ayrıca poligrafa bağlıyken yalan söyleme ve onu kandırma denemesi yapacağım.
Göğsümü sarmalayan iki şerit, parmak uçlarıma bağlı metal cihazlar ve kolumda bir tansiyon aleti ile rahat bir sandalyeye oturuyorum. Bunların bağlı olduğu kutu bir bilgisayara sürekli veri aktarıyor.BBC Derginin haberi…
Yalan makinası olarak da bilinen poligraf, vücutta terleme, nabız, kan basıncı ve ciltteki elektrik oranlarındaki değişimi ölçüyor. Başka yöntemler gözbebeğindeki ve emar (MRI) aracılığıyla beyin aktivitesindeki değişiklikleri de ölçebiliyor.
ABD ve çoğu Avrupa ülkesinde poligraf verileri mahkemede delil olarak kullanılamıyor. Fakat yetkililer bu cihazı başka amaçlarla kullanıyor.
Ciddi cinsel saldırı suçları işlemiş birçok kişi poligraf sayesinde ceza aldı. Hangi şüpheliler üzerinde yoğunlaşmak gerektiğini belirlemede işe yarıyor.
ABD’de ise CIA ve diğer hükümet görevleri için başvuru yapan adaylarda kullanılıyor.
Fakat kötü amaçla kullanım da söz konusu olabiliyor. Bir süre önce Oklahoma’da bir polis, işledikleri suçları örtbas etmek isteyen FBI ajanlarına poligrafa bağlıyken yalan söyleme konusunda eğitim verdiği için iki yıl hapis cezası almıştı.
Peki, benim gibi bu konuda eğitimi olmayan biri bunu başarabilir mi? Mordi ile bunu denedik.
69 yaşındaki tecrübeli Mordi gözlerimin içine bakarak basın bilgilerimi sordu. Makineyi kandırsam da bu adamı kandıramam diye düşündüm. Yapmadığım bir şeyden dolayı yakalanacakmışım hissine kapıldım. Daha sonra bunun, bu testin güvenilirliğini sorgulatan şeylerden biri olduğunu öğrendim.
Poligraf testi çoğu ülkede mahkemede delil olarak kullanılamıyor.
Sorgulayan kişinin kullandığı en yaygın yöntemlerden biri, konuyla ilgili (Bankayı sen mi soydun?) ve ilgisiz kontrol soruları (Hayatında sana ait olmayan bir şeyi hiç aldın mı?) karışık sormak. Bu ikinci soruyu kimse bir şekilde yalana başvurmadan ‘hayır’ olarak yanıtlayamaz. Böylece ilgisiz sorulara verilen yanıtlarla bir alt eşik oluşturulup diğer cevaplar ona göre değerlendiriliyor.
George Maschke antipolygraph.org adlı internet sitesinin sahibi. Poligrafı yenmenin yolunun kontrol sorularını anlayıp onlara tepkileri uzatmaktan geçtiğini söylüyor.
“Size bir kontrol sorusu soruluyor: ‘Başınız belaya girmesin diye yalan söylediğiniz oldu mu?’ Burada kafanızda hızla bir matematik sorusu çözmeye çalışarak terleme, nefes alıp verme gibi bedensel tepkilerinizi artırabilirsiniz. Bu kontrol sorularına asıl sorulardan daha sert bir tepki vermişse vücudunuz poligrafi testini geçmiş sayılırsınız.”
Terleme, yalan söylerken kontrol edilemeyen tepkilerden biridir.
Amerikan Poligrafi Derneği başkanı Walt Goodson, deneyimsiz bir sorgulayan karşısında poligrafı kandırmanın mümkün olduğunu, ama deneyimli kişilerde bunun zorlaştığını söylüyor.
“İnsanın fizyolojisini değiştirmek zor değil; ama poligrafla sorgulanan kişi vücut tepkisini değiştirme ya da kontrol etme çabasına girişince anormal veriler ortaya çıkıyor ve sorgulayan kişi tecrübeli ise bunları tespit edebiliyor.”
Goodson’a göre, doğru söylediği halde, bedensel tepkilerini kontrol etmek için çok çaba gösteren insanlar poligraf testinden geçemeyebiliyor.
Birçok bilim insanı, yalan makinalarının dayandığı teoriler konusunda kaygılarını ifade ediyor. Zira herhangi bir bedensel tepki yalanla ilgili olmayabilir.
Ancak Mordi’nin bana uyguladığı test daha güvenilir ve kandırması daha zor. Burada kıyaslama soruları yok.
Zihni zorlayan bir işle uğraşırken kalp atışları hızlanır.
Bir kağıda 1-7 arasında bir sayı yazmamı istiyor. Bana her sayıyı sorduğunda hiçbir şey yazmamışım gibi yalan söylemem gerekiyor ve bu sırada monitör fiziksel tepkilerimi kaydediyor.
Belli bir suç işlendikten sonra yapılan sorgulamalarda kullanılan testlere benziyor. Bu testlerde sorgulayan kişi, şüpheliye suçla ilgili olan ve olmayan bazı bilgiler verir. Örneğin, şüpheliye birkaç rakam söyleyip bunlardan birinin banka soygununda çalınan para miktarı olması, ya da polislerin yazdığı notların yanı sıra soyguncunun yazdığı fidye notunun gösterilmesi gibi.
Britanya Psikoloji Derneği’nin raporuna göre, bu test kıyaslama stratejisine göre daha az tartışmalı görülüyor.
Amerikan Poligrafi Derneği, poligrafi testinde yanlış sonuç oranının yüzde 15 olduğunu, bu testte ise oranın yüzde 10’a düştüğünü söylüyor.
Testten geçemedim. Vücut tepkilerimi gösteren aşağıdaki tabloda görüleceği gibi ne zaman yalan söylediğimi kestirmek zor değil.
(Tabloda yatay eksen zamanı, sarı sütunlar her bir soruyu, mavi çizgiler solunum hızını, kırmızı nabız ve tansiyonu, ince siyah çizgi sandalyedeki kıpırdanma derecesini, kalın siyah çizgi ise cilt elektrik tepkisini gösteriyor.)
Özellikle kalın siyah çizgiye bakıldığında nerede yalan söylediğim kolaylıkla tespit edilebilir.