Hazırlayan: Gülay Gümüş
Eminim hepimizin evinde televizyon ekranının tepesinden ya da telefonunun üzerinden sarkan danteller olmuştur. Bazı ev hanımları işi abartıp, buzdolabı raflarına kadar boş buldukları her yeri bu örtülerle süsler. Çocukların ve erkeklerin asla anlam veremediği bu işler, annelerimizin günlerce emek vererek ortaya koyduğu birer sanat eseridir aslında. Günümüz genç kızları dantel gibi el işlerini gereksiz bulsa da, dantel ve oyalar, birer kültür mirasıdır. Özellikle oyalar, Anadolu kadınının günlük hayatta gözlemlediği, onu etkileyen olayların ve nesnelerin birer simgesi gibidir. Sevincini, hüznünü, kısacası ruh halini bu oyalarla ifade ederler. Her bir oyanın başka bir anlamı, başka bir hikâyesi vardır…
Dantel ve oyanın tarihçesi
Dantel ve oya Türk el sanatlarının kadınlar tarafından yürütülen önemli bir kolu. Kökenleri, uygulamaları ve ürünleri farklı olan dantel ve oya, ayrı ayrı gelişmiş el sanatlarından. Bazı araştırmacılar Türkiye’ye 16. yüzyıldan sonra Venedik’ten ve öteki Avrupa ülkelerinden ilk dantel örneklerinin geldiğini ileri sürüyor. Bazıları da doğu ülkelerinde ve özellikle Anadolu’da çok gelişen oya türünden el sanatı ürünlerinin Venediklilerce Avrupa’ya götürüldüğünü ve buradan “dantel” adıyla, biraz daha değişmiş olarak Türkiye’ye geldiğini belirtiyor.
Türkiye’de dantel, çeyiz içinde yer alır; yatak, divan ve masa örtülerinde, yastık kenarlarında, çevre ve mendillerde süs öğesi olarak kullanılır. Oya, dantelden farklı olarak çiçek, meyve, yaprak gibi bitkisel motifler ile simgesel şekillerin ibrişim ya da başka bir iplikle örülmesiyle elde edilir. Kimi oyalarda renk renk küçük boncukların kullanıldığı da görülür. Dantelin motifleri çoğunlukla örülürken oluşturulur. Oysa oyalar bütünüyle simgelediği varlığın biçimine uygun olarak örülür; top top, salkım salkım, yaprak yaprak sıralanmış motiflerden oluşur.
Oyalar ya iğne, tığ, firkete ve mekik gibi yapıldıkları aracın, ya da ilk çıktıkları kentin adıyla anılır. Ayrıca simgeledikleri ya da benzetildikleri varlığın adıyla anılan oyalar da vardır. İğne, tığ, firkete, mekik oyaları; Bursa, Selanik oyaları; yaprak, gül, sümbül, biber oyaları; oğlan perçemi; komşu çatlatan; çarkıfelek gibi.. Boncukla yapılan oyalar da boncuk oyası diye adlandırılır.
Erkekler de oya kullanır
Kuşaktan kuşağa aktarılarak geliştirilen Türk oyaları, yalnız kadınlar tarafından değil, bir dönemde erkekler tarafından da kullanılmıştır. Delikanlılar, külhanbeyler, külahlarının etrafına sevgililerinin armağan ettiği oyalı yemeniler sararlardı. Batı Anadolu ve bazı İç Anadolu illerinin zeybek ve efeleri de son derece süslü oyalarla çevrelenmiş baş yemenileri kullanmışlardır. Bu oyalı yemeniler uzun efe külahlarına kat kat sarılırdı ve efeye ayrı bir gösteriş katardı.
Sözsüz iletişim harikası oyalar
Anadolu kadını oyalarla sadece başörtüsünü süslemez, onları adeta birer sözsüz iletişim unsuru olarak kullanırdı. Örneğin; eşine kızan gelinler acı biber oyası, aşık kızlar mor sümbül oyası örterdi başına… İşte oyalar ve anlattıkları:
Yeşilin tonları: Yeni gelinin evinde eşiyle mutlu olduğunu,
Sarının tonları: Mutsuzluğu, üzüntüyü, sıkıntıyı ve ümitsiz aşkı,
Mor Sümbül: Kızın aşık olduğunu,
Pembe sümbül: Kızın nişanlı olduğunu,
Beyaz Sümbül: Sadakat ve bağlılığı,
Badem Baharı: Kızın sevdiği kişi ile evleneceğini,
Biber oyası: Kadının eşi ile arasının iyi olmadığını,
Acı biber oyası: Kadının eşine çok kızdığını,
Arpa çiçeği oyası: Kadının eşinin ilgisizliğinden şikayetçi olduğunu ifade eder.
Müjde oyası: Genç kadının bebek beklediğini müjdeler.
Yabani gül oya: Eşi başka şehirde çalışan kadınlar tarafından kullanılır.
Dantelden masa örtüleri, perdeler, hatta elbiseler….
Dantel, kullanım alanı olarak oyadan daha fazla alternatif sunuyor kadınlara. Aslına bakarsanız bazen kadınların bu işi biraz abarttığını düşünmemek elde değil. Kocaman bir yatak örtüsü, perde ya da baştan aşağı elbise ören kadınlar var… Çeyiz için örülen dantellerin yanı sıra, aklınıza gelebilecek her türlü giyim ve aksesuar için dantel kullanılabiliyor.
Aynı şekilde oyalar da günümüzde yeni adlarla anılarak başörtüsü dışında bazı eşyaların kenarına dikildiği gibi, yaka iğnesi, kemer ve çanta süsü olarak da kullanılıyor.
Üniversitelisinden ev hanımına dantel tutkunları
Dantel, oya, ya da herhangi bir el işi… Hepsi de birer terapi niteliği taşıyan uğraşlar, yoğun günün ardından birer dinlenme aracı. Bakmayın siz okumuş kızların çeyizlere burun kıvırdığına. Yurt odalarında, ofislerde, hatta üniversite sıralarında el işi yapan kızlara az rastlamadık. Kimi zaman stres atmak, kimi zaman da çeyiz tamamlamak için… Anadolu’da kızlar, hala yaşatıyor bu gelenekleri. Kendileri yapmasa da, birilerine yaptırıyor. Evlerine sermese de, sandıklarda saklıyor, ama bir şekilde her kızın çeyizinde dantel ve oya yer alıyor ve almaya da devam edecek gibi görünüyor. Dantel ve diğer el işleriyle ilgili web sitelerinin çokluğu bile bunu destekler nitelikte. İşte el işi meraklıları için birkaç web adresi:
http://danteloya.blogspot.com/
http://ismek.ibb.gov.tr/portal/bransgurupliste.asp?GurupNo=2